??м?а ?ашырып, ?ырып таста?дар» деп жіберген он мы? лашкарларыны? ?олынан ханны? б?йры?ын орындау келмеді. Лашкарларды баста?ан Бахтияр-ба?адурдан кейінгі ханны? е? сенімді адамы, ?ара аюдай алпа?- салпа? мол денесі мен бойына біткен алып к?ші ?шін, руыны? атын ?з атына айналдырып «?арашы?» деп атал?ан ?скер ?олбасшысы Дарвиш-Х?сайын батыр, к?шкен елді? со?ынан ?уып жетсе де, еште?е істей алмады. Отыз мы? сойылды ?скерімен к?ш со?ынан ?ор?ан боп келе жат?ан Ж?нібек с?лтан да б?лар?а назар аударып кейін б?рылмады. ?ыр б?ктерлей жорт?ан к?кжал ?ас?ыр?а тап беруге бата алмаса да, кейін ?алып ?ою?а намыстан?ан ауыл т?беттері т?різді, ?біл?айыр ханны? лашкарлары алыстан сада? атып ??р мазасын алып, со?дарынан ж?ріп отырды. ?арашы?ны? б?л т?сіліне Ж?нібек та? ?алды. «Сір?, мені? ?скерімні? аттан т?сіп, бір жайбара?ат ?алар кезін к?те ме? Олай болса…» Ж?нібек кенет отыз мы? ?скеріні? атыны? басын кейін б?рдырып алды да, ?арашы?ны? лашкарларына лап ?ойды. Ар?аны? жазы? даласында бауырын жаза шап?ан кіле? то?па? жал, ?амыс ??ла?, б?рте мінген ?алы? ?ол заматта жау жаса?тарын жан-жа?ынан ?оршап алды. Б?л ?ыпша? шабуылшыларыны? ежелгі т?сілі. Алдында жайбара?ат келе жат?ан ?алы? ?олдан м?ндай жылдамды?ты к?тпеген ?арашы? ба?адур кенет ту?ан ?ауіпті к?ріп жаман састы. Отыз мы? сыпай отыз мы? сада?ын бір рет ?ана тартса орталарында ?отанда?ы ?ойдай ?оршал?ан он мы? лашкардан не ?алады? Бір адам?а ?ш жебеден. Батыр?а да жан керек, ?арашы? бітім с?рады. Б?л о?и?а Даирая?ты? та?ыры, Шотш?т к?ліні? т?сында бол?ан. Кешегі бауырлас руларды? ?анын т?гуді Ж?нібек лайы? к?рмей бітімге келген. Бітім біреу-а?; «бізге ?осыл?ысы келген лашкарлар бізге ?осылсын, ал бізге ?осыл?ысы келмегендері екеу ара бір ат мініп, ?ал?ан аттарын тастап елдеріне ?айт- сын. Боса?ан аттарды? б?рі бізге ?алсын». ?арашы? лашкарларыны? ?штен бірі Ж?нібек жа?ына шы?ты. ?ал?андарыны? елдеріне ?айт?ысы келді. Біра? екіні? бірі аттарынан айырылды. С?йтіп алты мы?дай адам екі-екіден ат?а мінгесе мініп кейін ж?рді. Телік?л-тата тасы?анда барып ??ятын Сегізсай Сарыаланы? жанында?ы сол кезде «Атмінгескен» деп аталатын ?ия жол содан ?ал?ан. ?скеріні? ?алай же?ілгенін естіген ?біл?айыр, бір кезде б?кіл Д?шті ?ыпша?ты, Мауреннахр, ?орасанды ба?ындыр?ан лашкарларыны? енді мас?ара боп, мінгесіп ?айт?анына жаман ?орланды. Ашудан бір орнында отыра алмады. «Тірі ж?рсем, Ж?нібек с?лтан, осы істегені?ді алды?а келтірмесем, ?біл?айыр атым ??рысын» деп ант берді. Біра? антын орындай алмай ?тті. ?арашы?ны? ?олын же?уі — жас арыстан ?аза? еліні? жауына айбарын ал?аш?ы к?рсетуі еді. Енді ол жылдан жыл?а есейе т?сті. Та?ы ?ш жылдан кейін Керей ?айтыс болып, Ж?нібекті хан етіп а? кигізге к?тергенде, ?аза? рулары бастары бірігіп, Шу, Талас, Сарысу, б?кіл К?кше те?із бойын, Д?шті ?ыпша?ты? солт?стігіндегі Есіл, Н?ра, Тобыл ?зендеріне дейін тегіс алып бол?ан еді. Осы жерді? о?т?стігін ?ыстауы, солт?стігін жайлауы етті. Елді? елдігін, ерді? ерлігін к?рсететін заман енді туды. Тек осы ша?ын жерде к?шіп ж?ре берсе, бір к?ні ?зінен к?шті ?біл?айыр секілді бір ханны? ?алы? ?ол шы?арып, ?айтадан басып алатынын Ж?нібек жа?сы ??ты. ?зі? к?шті болса?, ?згемен к?ші? ?атарлассын. Ал к?шті болу ?шін, енді ?аза? біржолата ру?а б?лініп бытырап ж?руді тыйып, айбынды мемлекетке айналуы керек. ?шы-?иыры жо? далада малыны? ?уенімен ?р руы ?з алдына к?шіп, тарап ж?рген ?аза?ты?, Иран, ?ндістан, тіпті ?ала берді т?р?ын ел Мауреннахрдай тастай берік мемлекет болуыны? ?иын екенін Ж?нібек б?рыннан да жа?сы т?сінетін. ?йтсе де к?сібі бір, н?сілі бір, тілі бір б?кіл ?аза? руыны? басын бір жерге ?оса алмаса да, сол ?зіні? мал шаруашылы?ына т?н к?шпелі тіршілігіне ы??айлы ханды? ??ру?а болатынына ол сенетін. Б?л, ?аза?ты? тарам-тарам боп ?р ханны? ?олында ??рып кетпеуі ?шін керек еді. Тіршілік тартысы, халы?ты? ?зін са?тап ?алу к?ресі — б?рі де бір ел болмай м?мкін емес-ті. Б?л арман халы?ты алысу?а м?жб?р етті. Ал жеке мемлекет болу ?шін, ел бірлігінен бас?а, жауы? сескенетін ?скері? мен хал?ы?ны? м??-м??тажын, керегін ?амтамасыз ететін, ?зге ж?ртпен байланыс жасайтын к?сіпорындары, сауда-сатты? ж?ргізетін ша?арлар керек. Б?л ша?арлар Д?шті ?ыпша? жерімен шекаралас Т?ркістан ?лкесінде. Ал Т?ркістан ?біл?айыр ханны? ?олында. Бір кезде б?л ша?арлар ?аза?ты? ал?аш?ы ханыны? бірі Орысханны? ?арама?ында бол?ан. Орысхан А? Орданы? туын к?тергенде, Шы??ысхан м?лдем ??ртып жіберген Сы?ана?, Сайрам, Яссыны ?айтадан т?р?ыз?ан. Сы?ана??а астанасын к?шірген. ?аза? руларына керек шай, ?ант, мата, ыдыс-ая?, ?азан-оша? — б?рін ?ндістан, ?ытай, Иран саудагерлерінен алып, Шы?ыспен сауда ж?ргізе баста?ан. Б?ны? б?рі А? Орданы? ??лауымен бірге біткен. Ал б?л жа?дай?а жету ?шін, ??лап ?ал?ан А? Орданы ?айта т?р?ызу керек. ?рине А? Орданы ?айта т?р?ызу деген с?з, б?кіл Д?шті ?ыпша? жерін, Т?ркістан у?лиетін ?зіне ?арату деген с?з. Б?нсыз ?аза? к?шті ел бола алмайды, б?нсыз ?аза? ?з басын сырт?ы жауынан ?ор?ай алмайды. Осы ойды? б?рін — ел бірлігін к?шейтіп, ру-ру боп ж?рген а?айындас ж?ртты ?аза? деген бір ел етті, сол елді, жан-жа?ында?ы ?анды к?з жаулары бесігінде жат?анда ?ыршынынан ?иып ??ртып кетпес ?шін, айбарлы атты ?скер ??руды Ж?нібек к?п ойлады. ?рине, ондай басы біріккен, мол ?скерлі елді мемлекетке айналдыру ?шін, А? Орданы ?айта т?р?ызып, б?кіл Д?шті ?ыпша? жері мен Т?ркістанды ?з ?арама?ына алу ?те ?ажет. Ал?аш?ы екеуі ?аза? руларыны? берекесімен, ауыз бірлігімен байланысты болса, ?шіншісі ?за? тартыссыз, ?сіресе Д?шті ?ыпша? ханы ?біл?айырмен ?ан майданда кездесіп, аянбай ?ан т?гіспей шешілмейтін тілек еді.
Т?ркістан ?біл?айыр?а да, А?са? Темір ?мірлеріне де керек. Ал бастары жа?а ?осылып келе жат?ан ?аза? руларына Т?ркістан у?лиетіне жататын Сырдария жа?асында?ы кенттерді? ма?ызы ерекше зор болатын.
Б?л ерекшелік е? алдымен Сырдария ша?арларыны? шаруашылы? жа?дайымен байланысты себептерден ту?ан.
Д?шті ?ыпша?ты? к?шпелі еліне ?аланы? ?нерк?сіп заттары, отыры?шы ж?ртты? егісінен ?нетін азы?-т?лігі ?андай ?ажет болса, отыры?шы елдер де к?шпелі ж?ртты? ?сіріп отыр?ан малыны? еті, ж?ні, терісіне сондай м??таж еді. Ал Сырдария ша?арлары Орта Азия мен Д?шті ?ыпша?ты? ортасында?ы сауда- сатты? бекеті ?ана болып ?алмады. ?здері де сол Д?шті ?ыпша? ауылдарына керек ?нерк?сіп заттарын молынан ?ндіріп, екі жа?ты? сауда-сатты? ісіне ?ызу араласты. М?ндай жа?дай б?л ша?арларды? ?аулап ?ркендеулеріне себеп болды. ?рине, б?л ?алаларды ?олына т?сіру — Д?шті ?ыпша? хандарыны? да, Мауреннахр ?мірлеріні? де к?кейтесті арманы екені даусыз еді. ?аза? хандарыны? Сырдария ша?арларына телміре ?арауыны? екінші себебі ?арама?ында?ы мал шаруашылы?ымен ш??ылданатын елді жайылыммен ?амтамасыз етуден ту?ан. ?ары аз, ?ысы жылы Сырдария жа?асы к?шпелі ауылдар?а ?ыс?ы жа?дайда таптырмайтын ?оныс. К?ннен к?нге мал басы ?сіп, ?ркендеп келе жат?ан к?шпелі ж?рт?а Шу, Сарысу, Талас ?зендеріні? бойы енді жеткіліксіз бола баста?ан. Амал жо?, ?аза? еліне та?ы жа?а ?ыс?ы ?оныс іздеуге тура келді. Ал б?л жа?ынан ??й?алы Сырдария ?ойнауларынан арты? жер табу ?иын-ды. Жаз малын Ар?ада ба?ып, ?ыс осы Сыр бойын жайлауды ?аза? рулары к?ксей бастады. Осы арманы орындалса, б?кіл Д?шті ?ыпша? хал?ыны? алдында абыройы к?теріле т?сетінін Ж?нібек хан ?те жа?сы т?сінді.
?шінші жа?ынан б?л ?алалар ?скери бекініс ретінде де аса керекті еді. Мо?олстан хандары Шу, Сарысу, Талас бойларын Мауреннахр ?мірлерінен са?тайтын ?ал?ан к?рсе, Мауреннахр ?мірлері Т?ркістан у?лиетін Мауреннахрды Д?шті ?ыпша?тан ?ор?айтын бекініс санады. Ал ?біл?айыр осы Т?ркістан ша?арларына с?йене отырып, б?кіл Д?шті ?ыпша?ты уысымда ?стасам деді.
?біл?айыр арманы да, Д?шті ?ыпша? елдеріні? к?кейкесті тілегі де осы Сыр бойына келіп т?йісті. Ал Ж?нібек хан ?шы-?иыр шеті жо? Д?шті ?ыпша? жерін ?стап т?ру ?шін мы?ты бекініс осы Сырдария ша?арлары екенін ?згеден ана??рлым тере? ??ты.
Сонды?тан да оны? ?ыра?ы к?зі к?ндіз-т?ні Т?ркістан жа?ына тігулі. Ал Ж?нібек ханны? жатса да, т?рса да ойлайтыны, ?сіресе, Д?шті ?ыпша? жеріне е? жа?ын т?р?ан, кешегі бабаларыны?, А? Орданы? кіндігі — Сы?ана? пен о?ан таяу Д?шті ?ыпша?ты? к?не ша?арлары Сауран, Соза?, Яссы, Сайрам…
Б?л ?алалар ?здеріні? ?за? ?мірлерінде не к?рмеді? Т?ркістан ?лкесін ?андай хан билемесін, тек одан ?з пайдасын к?здеді. Жан-жа?ы егіндікке бай, Т?ркістан ша?арларыны? михнатын ди?аны тартса, ?ызы?ына бірінен со? бірі бас?ар?ан хакімдері батты. Е?бекші б??аралар?а салын?ан алым-салы?, ?аржы-?аражат тек ?аланы билеген бекзадаларды? ?ана д?улетін молайтты. Бай-манапты? ?стемдігін асырды, ?айда барса да тек кедейлер ?ана сорлады. ?ала-мединелерді бас?арып отыр?ан хакім, дару?алар мемлекетке деген к?з?арастарын ?здеріні? жеке м?ддесіне ?арай белгіледі. Сол себептен де б?л ша?арларды билеген мы?тылар ойына келгенін істеді, ?арама?ында?ы елді ?зіні? меншікті м?лкі санады. Мединелерді билеген бекзадаларды? ас?анды?ы соншалы?, ?ала?а таласып жат?ан екі жа?ты? ?айсысыны? ?арама?ына к?шкісі келсе, со?ан ?з еркімен к?ше берді. Егер ?ала мы?тылары ?з бастарына пайдалы к?рсе, кешегі жауына б?гін ?зі апарып ?ала ?а?пасыны? кілтін ?статты. Осындай жа?дайларды ойла?ан Т?ркістанды жаулап ал?ан хандар, ?р?ашан да б?л ша?арлар?а хакім етіп ?здеріні? сенімді жа?ындарын ?ана ?ою?а тырысты. Б?л ?детті ?біл?айыр хан да ?атты ?олданды. Т?ркістан у?лиетін ?зіне ?арат?аннан кейін, осы у?лиетті жаулап алуда к?п ?а?ар к?рсеткені ?шін, Сы?ана?ты? хакімі етіп Манедан-о?ланды, ?зкентке — Ма??ыт руыны? биі О?асты белгілеп, Соза? бекінісін немере а?асы Хызырханны? баласы Бахтияр с?лтан?а тартты. Яссы, Сауран,
