— Мір Сейт?лі ?мір де келді ме?
— И?, та?сыр хан, кеше о?ан ат шаптырыл?ан.
— Мір М?хамед хан ше?
— О да.
Хан с?реде т?р?ан гау?ар тас орнатыл?ан алтын т?жін киді де, ?олына асыл тастардан безелген к?міс асасын ?стап ке?ес сарайына ?арай беттеді. Бас найп ?астек би мен ауыз ?йде к?тіп т?р?ан бас?а паруалар[41] ?н-т?нсіз со?ынан ере берді.
Хан ке?ес сарайына кіріп келгенде, ?йдегі ?мір, с?лтан, бек, хакімдер тегіс т?регеліп, иіліп с?лем берді.
— Арсы?дар ма, бек-задалар? — деп хан есік алдында с?л кідірді.
— Барсыз ба, хан иеміз? — деп ?йдегілер басын б?рын?ыдан да ие т?сті.
— ??п келіпсіздер, асыл бауырлар, — деді хан т?рдегі ?з орнына бара жатып, — отыры?ыздар.
Хан алтын зерлі бар?ытпен безенген ке?ес сарайыны? т?ргі жа?ында?ы к?міс с?кіге барып отырды. Хан отыр?аннан кейін, ?зге ж?рт та д?режесіне ?арай орналаса бастады. ?й іші тол?ан а? с?лделі, к?к шапанды, к?к с?лделі, а? шапанды софы, хакім, ?мір, дару?алар мен к?міс, алтын кіселі, ке? ?оныш етікті, б?л?ын тыма?ты, сусар б?рікті Дулат, ?йсін, Жалайыр, Найман билерімен лы? толы. Жа?атай ордасында Маймене, Майсары д?ст?рі жо?. Хан жеке отырады. Одан т?мендеу тек бас наип ?ана орналасады. ?зге ж?рт ?зіні? шен-шекпеніне ?арай орын алады. Алды??ы жа?ында хан?а жа?ын, ?аш?ар, А?су, Т?рфан, Жа??ы секілді ?лкен ?мірлікті? хакімдері, олардан с?л кейініректеу Мо?олстан ханды?ыны? тірегі ?йсін, Жалайыр, Дулат, Найман, Керей, ?а?лы т?різді ?аза? руларыны? белгілі ру басты?тары, билері, батырлары, б?лардан со? барып, Шола?, ?ор?ан, Жаркент т?різді шет ?алаларды? ?кімдері, діни адамдар, софы, ишан, м?риттер…
Исан-Б??ы бірден с?зге кірісті. Ол Мо?олстанны? солт?стігінен Ойрат, к?ншы?ысынан ?ытай, о?т?стігінен ?бусейіт пен Ж?ныс с?лтанны? шабуыл?а шы?па? боп жат?анын айта келіп, хан ке?есіні? шешіміне екі жар?ы ?ойды.
— Бірінші айтарым, — деді ол, — б?кіл Мо?олстан боп ?скер жинап жау?а ?арсы шы?амыз ба? ?лде ?р хакім, ?р ?мір ?з ?аласын, ?з ?лысын ?ор?ай ма? Осыны шеші?дер.
Екінші айтарым, ?азіргі жа?дайда Мо?олстан мединесін бекінісі нашар Алмалы??а ?алдырамыз ба, ?лде жау ?олы о?ай жете алмас А?су ша?арына ?айта к?шіреміз бе, соны шеші?дер.
Т?скелі т?р?ан ауыртпалы? иы?тарынан жаншып жібергендей, ?йде отыр- ?андар мы?шия жерге ?арай ?алды. Б?рінде де ?н жо?. Уайс ханнан бері ?р?айсысы ?зіне жеке отау тігіп, б?кіл Мо?олстанды талан-тараж етіп меншіктеніп ал?ан Мо?ол ?мірлері енді ?алы? ой?а кетті. Бастарын біріктіріп жау?а ?арсы шы?ар болса ?андай пайда-зиян?а ?аларларын есепке алды. Хан ?ой?ан с?ра?тар?а тікелей жауап беруге ?р?айсысы ?з жа?дайын ойлап ?иналды. Егер бастары ?осылмаса, б?кіл ханды?тарынан айрылатыны б?л с?тте еш?айсыны? жанын к?йдірер емес. ?азаны бас?аны? жаны бас?а, б?ріні? де ойла?аны ?з пайдасы, ?з ?амы. Б?лар т?бі ?скер жиналатын болса, ?айтсем ?з ?лысымды, ?з ?аламды к?шті ?алпында са?таймын, ?айтсем кісіні аз берем, ?скерге керек ?аржы-?аражатты аз т?леймін деп тол?ануда… «Ал ?з ?аламды, ?з ?лысымды жеке ?ор?аймын десем, одан ?андай зиян к?ремін? Ж?ныс пен ?бусейітке ?арсыласу?а к?шім жетпей-а? ?ойсын, Уайсты? ?ай баласына ба?ынсам да ма?ан б?рібір емес пе? М?мкін жауласпай-а? Ж?ныс жа?ына шы?а сал?аным тиімді болар?» ?ытай мен Ойраттан б?лендей ?ауіпті? д?л б?гінгі к?ні жо? екенін б?лар да жа?сы біледі. ?йткені олар?а ?арсы ?аза?ты? жауынгер рулары т?р. Осы себептен «орта? ?гізден, о?аша б?зау арты?» деп ?деттеніп ?ал?ан Мо?ол ?мірлері ?лі ?н-т?нсіз… Ел ?амын ойлап ?иналып отыр?андай ??р жерді ш??и береді. ?айтсек ханды?ымызды жаудан аман алып ?аламыз деп ешкім м?н?зара?а[42] барар емес.
Исан-Б??ы т?бі ?здері оралар деп Мо?ол ?мірлерін беттеріне ?оя берген ?атесін енді ??ты. Ел бас?арам деген адам?а е? алдымен ел бірлігін ?стай білу керек. Ел бірлігі деген ??ым сол елді бас?аратын с?лтан, хакім, ?мір, би, батырлар бірлігі деген ??ым. Б?ны бабасы Шы??ысхан ?зіні? ата?ты Ясысында жа?сы айт?ан. Сол Шы??ысты? а?ылын неге алма?ан? Жиырма бес жыл хан асасы ?олында т?р?анда, бірігуге к?нбеген ?мірлерді неге т?йреп-т?йреп тастама?ан? Енді міне, ?иын кезе? туып еді, артына ?арай ж?зген шаян т?різді, біреуі ал?а шы?атын емес. М?ндай ж?ртпен Мо?олстанды ?алай жаудан ?ор?ап ?аларсы?!
Ж?рт ?ні жуырда шы?па?ан со?, Мір Сейт?лі ?мір ?аба?ын шытты.
— Хан ием, — деді ол с?л ашулы ?нмен тынышты?ты б?зып, — айт?ан с?зі?із мына пенделері?ізге ?зірейілді? г?рзісіндей ?атты тиіп отыр. А?ыл?а салу?а аз уа?ыт м?ршат бері?із.
— Болсын.
Д?л осы с?тте ?йге ?ия? м?ртты, шо?ша са?алды, ?й?ырша киінген д?йекші кірді.
— Хан ием, теріскей жа?тан шабарман келіп т?р. Асы?ыспын дейді. Т?німен т?т?а?[43] басты?ы сізге жібермепті.
— Айтары ??пия ма екен?
— Жо?, хабарым хан ке?есіні? де ??ла?ына жетсе екен дейді.
— Кірсін.
?йге «ассалаума?алейком» деп басын иіп, тобыл?ы ?амшысын кеудесіне ?стап, ?о?ыр ж?зін жел сор?ан ?аба са?алды, т?йе ж?н шекпенді, белінде к?міс кіселі жалпа? белбеуі бар, ке? ?оныш етікті, орта бойлы адам енді. Ол с?лем беріп, есік алдында хан?а кішіпейілдік ишарат к?рсетіп, бір тізерлеп отыра ?алды. Ша? шал?ан ж?зінен алыстан келген жолаушы екені бірден к?рініп т?р.
— ?ай рудансы?? — деді хан ананы? с?лемін алып бол?аннан кейін.
— Дулатпын. Жа??ы ?аласыны? хакімі С?йіндік мырзаны? шабарманымын.
— С?йле! Не айтайын деп еді??
— С?йіндік хакім хабарымды ?лы м?ртебелі Исан-Б??ы хан?а тез жеткіз деді. Байта? жері?ізді? теріскей шетіне Бара? хан мен Болат с?лтанны? балалары Ж?нібек пен Керей ерткен ?алы? ел келіп т?р. Дені Ар?ын, Уа?, Найман, Керей, азда?ан ?о?ырат, Алшын да бар. ?біл?айыр ханмен келісе алмай к?шіпті. ?оныс с?райды. Ж?нібек пен Керей с?лтан ?зге ж?ртын Талас ?зеніні? ар?ы бетіне ?алдырып, ?здері бес ж?з сойылды салт атты н?керлерімен т?те жолмен сізді? медине?ізге келе жатыр. Мен к?ні б?рын хабар бергелі жеттім.
Хан к?зінде кенет ?уаныш ?ш?ыны жар? етіп т?танды да, сол с?тте ?айып болды.
— Ж?нібек пен Керей с?лтан ?ай мезгілдерде жетер екен?
— ?рі кетсе ерте? к?н шы?а.
— ?здері ?анша ж?рт?
— ?ыруар ел. Алды келіп ?зенні? ке? ал?абында ?азан к?теріп жат?анда, к?штеріні? со?ы т?йелеріні? ?омын алып та ?лгерген жо?. Оны? ?стіне жан-жа?та?ы ?аза? жерінен, тіпті алыста?ы ауылдардан со?дарынан іздеп келіп ?осылып жат?ан елде есеп жо?. Сір?, ?біл?айыр хан ше?бері сорлы халы?ты? жан етін ж?лып алу?а айнал?ан болуы керек…
Исан-Б??ыны? ?аба?ы ?арс жабыла ?алды. Шабарман хан алдында хандарды? халы??а істеген ?иянатын т?птіштеуді? ?лкен ?ылмыс екенін тез ??ты. «?ар?а ?ар?аны? к?зін ш??ымас деген міне, осы екен», — деді ол ішінен. ?арапайым адамны? тілі тым ?зын болса, хан ?мірі ?алай ?ыс?арта ?оятынын б?рыннан да білетін шабарман, тым ?ысылып ?алды, біра? сол с?тте жол тауып кетті.
— Кешірі?із, хан ием, — деді ол та?ы басын т?мен иіп, екі ?олын кеудесіне ?ойып. — С?йіндік хакім, б?кіл Мо?олстан хал?ыны? ?ам?оры ?ділетті Исан-Б??ы хан?а Д?шті ?ыпша?ты? к?п руларыны? к?шу себебі ?біл?айыр ханны? ?иянатынан деген жайды айт деп еді.
Шабарманны? ?улы?ын ???ан кей хакім, ?мірлер кекете езу тартты. Біра? ?зін «ел ?ам?оры» деген с?з ??ла?ына жылы тиген Исан-Б??ы ?аба?ын ?айта ашып:
— Жа?сы. ?она? ?йге барып тыны?. Хакім С?йіндікке бізді? айтарымызды ерте? естисі?…
Басын аман алып ?ал?анына ?уан?ан шабарман «??п, та?сыр», деп ?йден ата ж?нелді. Дала?а шы?ып «Уф» деп демін алды. «А?дамай с?йлеген ауырмай ?леді» деген міне, осы. Егер басы?ды аман алып ж?ргі? келсе, аузы?а ие бол. Тым а?ылси берме».
Шабарманны? Исан-Б??ы?а: «?ыруар ел, оны? ?стіне жан-жа?тарынан к?шіп келіп ?осылып жат?ан ж?рт та ы?ы-жы?ы» дегені бірде-бір жал?ан емес еді.
Ж?нібек пен Керей ?араке?гір мен Сарыке?гірді кейін тастап, ?ара??мнан ?ш к?нде жедел к?шіп ?ткен со?, со?дарынан ерген елдерді? а?са?ал, батыр, билерін жинап ке?ес ??р?ан. Барар жеріміз алыс ж?не жат жер. А?айын жо? болса? бере алмайды, бар болса? к?ре алмайды. Мо?олстан елі бізді ?алай ?абылдайтыны
