?ытай мемлекетіні? к?п істеріне де Ар?ындар ?атынасты. ??ла?у Ар?ын ?йеліні? айт- ?анын орындап, ?арама?ында?ы б?кіл ?ара те?із ма?ында?ы елге бас бас?а? етіп Ар??н батырды отыр?ызды. Ал сол Ар??н бас?а? бір кездегі Жа?атай ?лысына Жетісу ар?ылы ж?ргізілген Батыс пен Шы?ысты? ?лы жолын ?зінше б?рма? болды. ?ара те?із бен Азов те?ізіні? жа?асында?ы ?алаларды? К?ншы?ыс?а баратын сауда керуендерін ол енді Д?шті ?ыпша? жерін ?а? жарып, Арал те?із даласы ар?ылы ?ткізуге кірісті. Жолды? б?лай ?згеруі Шы?ыс пен Батысты? керуен сарайы боп т?р?ан Алмалы??а ?анша зиян келтірді. Ал, М??ке хан ?зі ?ара??рымда отырса да, ?ытай мен ?й?ыр ?ызына ?йленді. А?ылг?йлеріні? к?бін ?ытай, ?й?ырлардан алды. Осыны? б?рі ?лы Шы??ысхан ?рпа?тарыны? ?з тілін, ?з ханды?ын жо?алту?а аз себеп бол?ан жо?. Жо?, жо? а?ыма? бала?ны? с?йері — ?з тілегіндегі ?атын болмаса, оны? зияны аз тимейді. Сонды?тан да Исан-Б??ы жа?сы к?рген насрани ?ызы тірі ?алу?а тиісті емес. Ол ?луі керек».
Хан у?десінде т?р?ан. Жазы?ы жо?, уылжы?ан жас с?луды Орданы? екі н?кері Исан-Б??ыны? к?з алдында бауызда?ан. Б?л о?и?а Исан-Б??ыны? ж?регіне бітпес жара сал?ан. Ол ?зіні? с?йген адамыны? к?з алдында ?алай ажал тап?анын к?ргеннен кейін, жас жаны енді аяушылы?ты м?лдем ?мытып, тірі пендеге ра?ымсыз, тасбауыр болып ал?ан. Со?ынан ал?аш?ы махаббатыны? ?шін талай ?ас-жауынан ?айтар?ан. Осы ?шті? е? ал?аш?ы ??рбаны ?кесі бір, шешесі бас?а, ?зіні? а?асы Ж?ныс еді. Исан-Б??ы ?лгі о?и?адан жеті жыл кейін ?кесі Уайсты? орнына Мо?олстан та?ына отыр?ан к?ні, а?асы Ж?нысты ?стау?а ?мір берді. Онда?ы ойы тек «т?бі осы менімен ханды??а таласады» деген ?ауіп ?ана емес, бая?ы к?пір ?ыздан айырт?ан ?шін алуы да еді. «Таста тамыр, ханда бауыр жо?» деген міне, осылай келетін. Біра? Ж?ныс ?ол?а т?спей ?ашып кетеді.
Исан-Б??ы ?зі хан бол?аннан кейін, осы к?пір ?ызды? ?лген жеріне ??лпытас орнат?ызып, ескерткіш ?ойдыр?ан. ?лде?алай ?ай?ырса, не жол таба алмай ?иналса, хан ?немі осы ара?а келетін. С?йген адамыны? сол к?нгі к?з алдында бауыздал?ан суретін елестетіп, с?йтіп босай баста?ан к??ілін ?айтадан ?атуландыратын. Хан жолыны? мейрімсіз жол екенін есіне т?сіріп, тол?уын то?тататын.
Со??ы кезде Мо?олстан шекараларыны? тынышты?ы тым б?зыла баста?ан-ды. Осыдан бір апта б?рын жеткен хабар?а ?ара?анда, ?аш?ар, ??лжа ?алаларына ?ытайды? к?п ?скері шабуыл жасама? т?різді. ?йсін Ар?алы? батырды? жіберген шап?ыншысыны? жеткізуі бойынша, шабуыл?а шы?па? ?ытай ?скері тым к?п к?рінеді. Егер хан та?ынан ж?рдем келмесе, ?аш?ар, ?ыр?ыз сыпайлары ?за? ?рыс?а т?теп бере алмайды депті жиені, ?аш?ар ханы Сет?лі. Сондай-а? ?ара Ертіс бойында?ы Найман, Керейлерден де ар?ы жа?тарында?ы ойраттар ?аза? жеріне аттанба? болып жатыр деген хабар жеткен. Ойраттар же?іл жау емес, оны? ?стіне ?олты?ына су б?ркіп, оларды ??тыртып отыр?ан та?ы да сол ?ытай богдахандары. ?ытай ?ытай бол?алы, осыдан мы? жарым жыл б?рын ?ткен ?ошан патшалы?ы кезінде де Орта Азия?а, ?ала берді осы к?нгі Мо?олстан жеріне к?з тігумен келген. Біра? осы к?нгі Орта Азия, Ау?анстан, К?ншы?ыс Д?шті ?ыпша? ж?не Иранны? шы?ыс жа?ын жайла?ан Ж?зші, ?йсін, Са?, ?ыпша?, Басмалы, ?й?ыр т?різді к?шпелі елдерді? бірігуінен, со?ынан ?нді, Ау?ан, Иран халы?тарыны? бас ?осуынан ту?ан ?лы ?ауым ?ытайды? ы?палына т?спек т?гіл, ?з ы?палын ж?ргізген. Будда діні осы жердегі ?ошан патшалы?ынан ?ытай, Жапон, Корея?а тара?ан. Біра? ??мырс?адай ?аптап ?скен ?ытай хал?ы сол кезді? ?зінде-а? ?з жеріне сыймай бара жат?ан со?, богдахандары к?не ?ытай ?абыр?асынан шы?ып, ?лсін-?лсін жан-жа?та?ы елге ауыз сала берген. ?сіресе, оларды? к?здегені К?кше те?ізге дейін осы к?нгі Жетісу бол?ан. Жерін ?ор?а?ан ?йсін, Дулат, Жалайыр, Басмалы,[37] ?й?ыр ж?рты мен ?ытай богдахандары арасында сан т?рлі ?рыс, ?ан т?гіс ай?астар ?ткен ?ара Ертіс, ??лжа, ?аш?ар бойларында ?ытай ?скері талай же?ілген… Демек, б?дан олар саба? алма?ан, ?арапайым хал?ыны? ?лімін шыбын ?лімі ??рлы к?рмейтін ?ытай богдахандары кей кезде ?з шекарасынан ?тіп, К?кше те?ізге дейін жеткен. Біра? айбынды, Са?, ?ыпша? атты ?скерлері оларды ?здеріні? «?ытай ?абыр?асына» ?айта ?уып ты??ан. Со?ан ?арамай міне, та?ы Мо?олстан жеріне шабуыл жасама?. ?рине ?ытай шабуылы ?йреншікті ауру. Ол басынан ?рылып, тая? жеп, ?бден ?ккі бол?ан жыл?ы т?різді, ?анша к?птігін мес т?тып, ?о?ан-ло?ы к?рсеткенмен де, Жо??ар ?а?пасынан бері ?туге батылы бармайды. Жо??ар ?а?пасына келіп, ш?лдірлеп азан-?азан болып жат?андарында, бер жа?ынан біз де жетеміз… Кіле? атты ?аза?, сойыл?а ?арсы келе алмайтын ??ше? жаяу ?ытай ?скерін ?айтадан ?з жеріне ?уып ты?ады. Б?л олар?а да, бізге де ?йреншікті ?дет. Сонды?тан да б?лен ?асырдан бері ?ытай богдахандары бізді? жерімізге е? болмаса бір ?аласын т?р?ыза алмай келе жат?ан жо? па? ?рине б?ны? б?рі к?ші жетпегендіктен. ?йтпесе ?аза?ты аяйын деп отыр?ан ?ытай богдахандары жо?. ?ас?ыр?а бата алма?ан б?рал?ы, ?реген, сабала? майлыая?тар т?різді, ??р байбаламымен ?ор?ытпа?. «??лжа, ?аш?ар?а аттанамыз деп к?ні б?рын дабыл ?а?ып мазаны алма?…»
«Расымен б? жолы да олардікі ??р байбалам ба? Жо?, б? жолы ??р ?ор- ?ыту емес т?різді… Мо?олстанны? бір к?шсіз, ?амсыз кезін д?л басып отыр. Мо?олстанны? шы?ыс жа?ын билейтін Мо?ол хандары мен солт?стік жа?ын бас- ?аратын Жа?атай ?рпа?тарыны? арасында?ы ?зара алауызды?ты? аса бір ?атты шиеленіскен уа?ытында бас салма?. Ел бас?аратын хандар арасында бірлік жо? кезде, сыртта?ы жау ?деттегісінен ана??рлым ?ауіпті…»
?йтсе де Исан-Б??ыны? ??тын ?ашырып т?р?ан б?л ж?йт емес. Бас?а.
А?са? Темір ?рпа?ы мен Жа?атай ?лысыны? хандары бабалары ?лгеннен бері жан аяспас ?ас. Б?л ?асты? ?сіресе Самар?ант та?ына ?бусейіт отыр?аннан кейін к?шейе т?скен. К?к Орда ханыны? ж?рдемімен та??а отыр?анын ?бусейіт тез ?мыт?ан. Енді ол ?зін-?зі бір ?лы сайып?ыран патша санап, жан-жа?ына алаб?ртып ?арай баста?ан. Мо?олстан жеріне де к?з жіберіп, бір-екі рет Т?ркістан ?лкесіні? о?т?стік жа?ына да бас с??ып к?рген, біра? со?ыс ісіне шебер, Уайс пен Исан-Б??ы хан оны? дегеніне бола ?ойма?ан. Б?л жа?дай Самар?ант ?міршісін Жа?атай ?рпа?ына тіпті ?шіктіре т?скен.
Жа?атай, Мо?ол хандарымен к?ресетін б?тен жолын таба алма?ан ?бусейіт, а?ырында Уайс хан балаларын бірін-біріне айдап салма? бол?ан. Ол Иранда ж?рген Ж?ныс с?лтанды ша?ыр?ан. Кеше осы ?бусейіт Ордасынан Исан-Б??ы?а жасырын кісі келген. Осы ??пия адамны? айтуына ?ара?анда, ?бусейіт Ж?ныс с?лтан?а к?п ?ол беріпті-міс. Ж?ныс с?лтан к?п кешікпей Яссы, Сауран, Сы?ана? ?алаларынан бері ?арай Шу, Талас ?зендерін ?уалай отырып. Алмалы??а аттанба?шы-мыс.
Жайшылы?та «ел шетіне жау тигелі жатыр» дейтін хабарлардан айылын да жимайтын Исан-Б??ы б? жолы шошып ?ал?ан. ?йтпеске амалы жо?. Еліне сырттан келер жауды? ?аупі бір б?лек те, ?з ішінен шы??ан жауды? ?аупі бас?аша. Сырттан келер жау?а ж?рты?ды ?арсы ?ою?а, ?ран сап хал?ы?ды біріктіруге болады. Ал ?з іші?нен шы??ан жау, ол хал?ы?ны? жауы емес, та?ы?ны? жауы. М?ндайда «отаным, елім!» деп ?ран салу да ?иын. Ж?ныс с?лтанны? ?бусейіт ?скерімен Исан-Б??ы?а ?арсы шы?уы, ?кесіні? та?ы ?шін к?ресуі Жа?атай ?рпа?тарын екіге б?лу еді. Ал жал?анда ?йі?нен ?рт шы??аннан асар жаманды? жо?. ?рт шы?атыны та?ы белгілі.
Исан-Б??ыны? мазасын ал?ан осы ойлар еді. Ол б?гін ??мса?атты? ?шінші аударылуына хан ке?есін ша?ыр?ан. Сол хан ке?есі жинал?анша жанын ?ояр?а жер таппады. Н?керлерін ертіп к?не Алмалы??а барды. Алтын Емелден ?келінген ??м алтынды уыстап біраз отырды. Біра? к??іл т?маны бірде-бір селт етпеген. Т?н?ан желімдей жан сезіміне жабысып алып т?р?ан да ?ой?ан. Жайшылы?та алтын к?рсе ра?аттанып ?алатын к??ілі б? жолы Исан-Б??ыны шошыта берген. Б?дан ?з басына т?нген ?атерді? ?аншалы? ?ауіпті екенін т?сінген.
Бату ?рпа?тары Алтын Орда та?ынан айырыл?аннан бері ?аза? рулары Жа?атай хандарына досты? ілтифат к?рсетіп ба??ан. Б?л екі жа?дайдан ту?ан. Бірі Жа?атай, Мо?ол хандарына ?аза?ты? ?йсін, Жалайыр, Найман, Керей, ?а?лы секілді басты руларымен тізе ?осып ?немі ?ытай, Ойрат секілді к?ршілерін тонауды ма?сат еткен сырт жаумен к?бірек алысу?а тура келген. Б?л ?аза? пен Жа?атай, Мо?ол хандарыны? бір ойдан шы?уына себеп бол?ан. Екіншісі — Жа?атай, Мо?ол хандары да ?аза? рулары т?різді к?бінесе к?шпелі ?мір с?рген. Мал ?амы кейде жер ?амына айналып, амалсыз бірлесулеріне м?жб?р еткен.
Ал А?са? Темір мен К?к Орда хандарыны? бас?а ж?рт?а ?стемдіктерін ж?ргізу ?рекеттері, ?здеріне ?ор?ыныш тудыратын елдерден емес, ?здері ?ор- ?ыта алатын елдерді жаулап алудан бастал?ан. Осы екі жа?ты? орта? ??рбаны е? алдымен Д?шті ?ыпша? бол?ан. А?са? Темір де ?зіні? Алтын Орда?а ?арсы жоры?ында, е? алдымен жолай ?аза?ты? ал?аш?ы ханы Алашаны? балалары М?мет пен С?метті? ?лыстарын шап?ан, ?здерін ?лтірген. Бертін келе ?ыз алып, ?ыз берісіп кеткен А?са? Темір ?рпа?тары мен Д?шті ?ыпша? ханы ?біл?айырды? саясаты екеуара бірігіп ?атар т?р?ан Мо?олстанды шабу бол?ан. ?асы?ны? досы — о да ?асы?. ?аза?ты? к?п рулары Мо?ол, Жа?атай ?лыстары жа?ына шы?ып кеткендіктен, б?л рулар ?біл?айыр ханды?ы мен Самар?ант ?мірлігіне ?ас саналатын. Реті келсе оларды ел етіп біріктірмей, ба?ынышты жа?дайда ?стау ?шін, ?лсін-?лсін шабуды саясат еткен.
Осы саясат ?сіресе со??ы кезде ?біл?айыр мен оны? к?йеу баласы — Самар?антты? ?мірі ?бусейітті? кезінде ?рши т?скен. Б?л мезгілде Мо?олстан мен Д?шті ?ыпша?ты? ортасында?ы б?кіл Т?ркістан ?лкесі
