— Сонда ?ара ?аза? жейделік ?арбас[47] пен кебіндік б?зді ?айдан алады?
Жайшылы?та сыр?а т?йы? Ж?нібек, ?аза? саудагерлеріне істеген ?біл?айыр ?орлы?ы жанына батып кетті ме, ?зін-?зі ?стай алмай ?алды.
— Т?ркістаннан аламыз, — деді ол ?азту?ан?а ?арап, — алдымен Т?ркістанны? ?зін аламыз.
Асан ?ай?ы Ж?нібекке ойлана к?з тастады.
— Шыра?ым, Ж?нібек, баба? Орысханны? а?ылы са?ан ?онды ма деп едім, адаспа?ан екенмін. ?біл?айырдан айырыл?аны?а ?арсы болмасам да, Шу?а к?шемін дегені?ді ?натпа?ам. Енді ?анып отырмын, ойы? алыста жатыр екен… ?рине ?аза? енді ша?арсыз к?н к?ре алмайды. Б??арды? мейізі мен Ташкентті? науаты ?аза? сорлыны? да аузыны? д?мін енгізгендей. Біра? ?біл?айыр са?ан оп-о?ай Т?ркістанды бере ме? К?ші? жетіп т?рып ?ан т?ккеннен, к?ші? жетпей жатып ?ан т?ккенні? к?н?сі ауыр.
— Мен ?ан т?гейін деп отырмын ба? Т?ркістан ата ?онысым. Т?бі ?ан т?кпей бітіспейтін болса?, амалымыз не? Биыл к?шім аз, ал келесі жылы…
Енді с?зге ?отан ?арт кірісті.
— О?ан к?зі? жете ме? ?рі-бері к?шіп ж?деген ж?рт жа?а тойына бастады ?ой. Ар жа?ына ел ?он?ан адамды о?ай орнынан т?р?ыза алмайсы?…
— Жау шап?алы т?рса да ма?
?отан жырау ойлана жауап ?айырды.
— То? бала аш болам деп ойлай ма?
Хал?ыны? жайын а?ындарымнан білермін, деген ?мітіні? а?тал?анына Ж?нібек іштей риза болды.
— Сендерді бос?а ша?ырма?ан екенмін, — деді ол, — жа?сы б?л жайды жата-жастана ке?еселік…
Асан ?ай?ы?а а? ?й тігіліп, ?ш жырау?а арнап ?азысы кере ?арыс ?ысыр бие сойылды. Сапырыл?ан уыздай сары ?ымыз судай а?ты. ?здеріні? арда?ты жырауларын ?олдан ?ол?а т?сірмей, бір ?йден со? бір ?й ша?ырып, ауыл ?аза?тары бір апта ??гіме-д?кен ??румен ?тті. Д?л осы кезде ?аза?ты? ал?аш?ы ?з ханы Ж?нібекке с?лем беремін деп сонау Еділ бойынан Едігені? немересі Темір биді? жиені, к?мекейінен б?лб?лша сайра?ан он бес жасар Шалкиіз жырау келді. Алыстан сапар шеккен аяулы ?она?ты хан ауылыны? ?ыз- бозбаласы ат ?стінен жерге т?сірмей к?теріп ?кеп, арнап тігілген а? боз ?йге кіргізді. Шатты? ?стіне шатты? ?ласты.
Бір апта ?ткеннен кейін хан ?зіні? ?лкен ?лдары ?дік, ?амбар, ?асым, Керейді? баласы Б?рынды?ты ша?ырып, ?аза?ты? сол заманда?ы е? ата?ты т?рт жырауымен бас ?осты. Ел болам деген ж?рт?а ?азір е? ы??айлы кез екенін, б?л кезді пайдалана алмай ?алса, та?ы да ?за? жылдар бастарыны? бірікпейтінін, тіпті жан-жа?ынан тала?алы т?р?ан жат елдерді? хан, патшаларыны? ?олында талан-тараж болып кетулеріні? м?мкін екенін айтысты. К?п жайды таразы?а салып, а?ылмен салма?тады. А?ырында кеп биыл К?зто?санны? басында б?кіл ?аза? руларыны? игі жа?сыларын Бетпа? пен Жеті?о?ыр ??мыны? арасында?ы Н?раны? ?арат?зы деп аталатын жерге жима? болды. Б?л ара ?аза? жеріні? ді?гек ортасы. Тарба?атайдан Найман мен Керейді?, Жетісудан ?йсін, Дулатты?, Еділ, Жайы? бойынан Алшын, Но?айлыны?, Есіл, Н?ра, Тор?ай бойынан е? алыста?ы Ар?ын, ?ыпша? билеріні? де келуіне ?олайлы. Ж?не К?зто?санны? басында б?л ма?ай майда ?о?ыр, жылы, жауын-шашынсыз болады. ?ысы-жазы гуілдеп со?ып т?ратын азына?ан ашулы желі де басылады, ?сіресе хан аулына тиімді. ?ара Ке?гірден Шу, Талас?а ?арай к?шкен кезінде де б?рыс емес. Осы м?жілісте Ж?нібек алдын ала ?ш жар?ы ж?йтті ?арама? боп шешімге келді. Бірінші жар?ы, ?аза? рулары б?дан былай ?арай бір хан?а ба?ынып, келесі жылы адам санына ?арай Т?ркістанды жаулап алатын сыпайлар бермек. Екінші жар?ы, Д?шті ?ыпша? жеріні? шал?айлы?ымен ?аза?ты? к?п руларыны? Мо?олстан, ?ытай, Жо??ар шекарасында?ы тайпаларда т?ратынын еске алып, ?р руды? жайла?ан жеріне, рулы? тілектестігіне, шаруашылы?ына ?арай ?ш ж?зге б?ліну с?з болма?. Жеріне, ?дет-??рпына, ескіден келе жат?ан туыс?анды? белгілеріне ?арай ?ш ж?з болып аталу м?селесі ?ткен ?асырдан келе жат?ан ??гіме еді. Соны та?ы с?з етпек. Егер ж?рт к?нсе, ?р ж?зді? ?зіні? басты биі, батыры, ?ала берсе ханы болма?. Сол ?ш ж?зді билеушілер, бас?арушылар сайып келгенде, б?кіл ?аза??а деген жал?ыз хан?а ба?ыну?а тиісті. Сонда ?ана хан Ордасы ?шы-?иыры жо? далада к?шіп ж?рген ?аза?ты? толып жат?ан руларын, ?ш ж?зді? басты адамдары ар?ылы ба?ындырып отыра алады. Б?нысы Шы??ысханны? жаулап ал?ан ?лемін т?рт ?лыс?а б?ліп, т?рт ?лы ар?ылы ?ара??рым ?лкен Ордасына ба?ындыр?аны т?різді еді. ?ала берді, А?са? Темірді? ?арама?ында?ы жерлерді бірнеше у?лиетке б?ліп билегеніне де ??сайтын-ды. Онда тек жерді ?ана б?лсе, м?нда жайлап отыр?ан жалпы жеріне ?арай, рулар ?ш ж?зге б?лінбек! ?шінші жар?ы, осы м?жілісте ?р ру ?зіні? рулы? белгісін — та?басын белгілемек. Б?л осынау барымталы, бір ру мен бір ру к?нде сойылдасып, ?ыр?ысып жат?ан заманда ?те керекті шара болатын. Болаша? халы? ке?есінде осындай ?ш к?рделі м?селе ?арама? боп, жыраулар мен хан м?жілісі жабылды. Енді хан б?йры?ын жеткізуге жан-жа??а шабармандар шапты. Б?л жар?ыларды? халы??а керек екенін т?сіндірмек боп, т?рт жырау да аттарына ?онды.
?не-міне дегенше жаз да ?те шы?ты. К?зто?сан?а екі апта ?ал?анда хан аулы, ?апта?ан т?ле?гіт, ?арашасымен Саумалк?лді? т?сына келіп ?йлерін тікті. Осы арадан Н?раны? ?арат?зы желісті ат?а жарты к?ндік жер.
Жеті?о?ыр ??мы мен Бетпа? даланы? арасында ?ат?ыл атырап бар. Жел т?рса ??м сыр?а?тап жаяу борасындай бастайды. Ал ашы? к?ндерде жар?ырап жатады. Б?л бабаларымыз ісл?м дініне кірмей т?р?ан кезде от?а, су?а табын?ан д?уірде, к?к т??ірісіне, жер т??ірісіне арналып адамнан ??рбан шалынатын жер. Ежелден с?сты, ж?мба? атырап. Жеті?о?ырды? ?ркеш-?ркеш ??мынан ?тіп, жазы??а шы?ысыменен, сонау ?у заманны? белгісі боп, та?ыр дала шетіндегі екі адамны? бас с?йегі сонадайдан к?зге т?седі. Бастарды? ?асында атам заманда ?адал?ан жуан ді?гек ?ада бар. К?н к?йдіріп, жел с?йіп, ?бден ?ара- ?ош?ыл тас болып ?атып ?ал?ан. Ол ?ада?а ?леміштер байлан?ан. Б?л белгілеріне ?ара?анда, сонау ар?ы д?уірде осы арадан к?шіп ж?рген елдер б?л атырапты ?улиелі жер сана?ан т?різді. ?лгі ?аданы? теріскей жа?ында ??лынжалданып, ?зыннан созыл?ан т?йелі кісі бойындай жарн?ра бар. Етек т?сынан жер астында?ы к?зден жылап шы??ан, м?лдір сулы ша?ын ?зен а?ады. Б?л ?зен ?арлы жылдары ?атты тасиды. Тасы?анда бір кезде телі емген б?заудай, ?ос ?зен ??й?анды?тан Телік?л деп атан?ан Телік?л-тата?а ??йып, б?л арада?ы бас?а арада?ы бас?а уа? ?арасуларды ?осып жатады. С?йтіп сары ала сегіз сай?а барып ?осылады. Ал егер ?ысы ?алы? ?арлы, жазы жа?бырлы жылы Н?раны? ?арат?зынан шы?атын сай суы жі?ішке Сары?зен — Сары Ке?гір мен ?ара Ке?гір барып ??ятын Бо?ты?арын к?ліне дейін жетіп ?алады. Б?ндай тасу он жылда, жиырма жылда бір болады. ?зге жылдары Н?раны? ?арат?з сайы с?л к?піріне к?теріліп, жаз шы?пай-а? ??м?а сі?іп жо?алып кетеді.
Осы к?пке бейм?лім, ж?мба? атырапта Жеті?о?ыр ??мы мен Сарысуды? ортасынан ?тетін ?оба жол бар. ?оба жолды к?к ?ия? басып жатады. Адам тек салт атпен ?ана бара алады.
Ж?нібек хан осы Н?раны? ?арат?зына ?дейі арнап керуен ж?ргізді. Жазто?сан болмай, басына елу ?й тіккізіп, ??мнан ??ды? ?аздырып к?некпен су тарт?ызды. Сай бойына желі кердіріп, бие байлатты. Келетін ?она?тар?а деп ?дейі ?ысыра?тарды? ?йірін айдатты. ?зі ?дік, ?амбар, ?асым, Б?рынды?ты ертіп, алдын ала келіп хан шатырын тіктіртті. К?п ?замай адам т?гел а? білмейтін жолдарды тауып, ??ла д?зге к?шіп ?йренген ру басшылары — билері, батырлары Н?раны? ?арат?зыны? жан-жа?ынан а?ыла бастады. ?йсіннен — ?біл?айыр ?ргенішке кетер алдында б?лінген ?ылышбай, ?ара Оспан батырлар, Жалайырдан — Б?рібай батыр, Дулаттан — Бахтияр би, Ар?ыннан — бір топ батырларын ерткен Ар?ын би мен ?отан жырау, ?ыпша?тан — ?ара ?ыпша? ?обыланды мен ?азту?ан жырау, Найманнан — ?апта?ай батыр мен Т???ашы? батыр, Ха??лы би, Керейден — ?ара?ожа батыр, ?о?ыраттан — Ба?алы ?ожа мен Орыс батыр, Алшыннан — Темір биді? ?зі мен Шалкиіз, Уа? пен Тара?тыдан Жаубасар, Асылкерей батырлар мен Боры? би келді. Б?ларды? ?р?айсысы ру басы, ?апта?айдан бас?асы мы?ды айда?ан шонжарлар. ?р ру басыны? ?асында, ?зіні? ?арама?ында?ы кіші тарамдарыны? онда?ан би, батырлары бар. ?йсін ?ылышбай, ?ара Оспан батырларды? жанында Албан, Суаннан шы??ан бірнеше заржа? ділмар, шешен, к?семдер келген.
?р халы?ты? тарихында сан т?рлі кезе?і болады: ?су, ?ркендеу, к?йікке ?шырау, к?йреу… Осыны? б?рін басынан ?ткізген, заманыны? жа?сылы?ын да, жаманды?ын да к?рген, келешегі ?шін жан аямай к?ресе білген, ауыр к?ндерін, басына т?нген ?ауіп-?атерді же?е білген халы?тар ?ана тарихта ?алады. ?зінен к?шті шы?ып, Майя, ?ошан секілді елдер ??рып кетуге м?жб?р болса да, ондай елдер адамзатты? м?дени ?ркендеуіне ?лесін ?осып кетеді.
Он бесінші ?асыр ?аза? рулары ?шін е? ауыр ?асырларды? бірі еді. Осы ?асырда ?зара ?ырылысып, сырт жауын кейде же?іп, кейде же?іліп, тайталас т?сіп ж?рген ?аза? рулары ел болып бастарын ?осу ?шін к?ресуге бел буды. Біра? ?йірлі ??ландардай шексіз даласында ру-ру боп к?шіп ж?рген елді? басы о?ай ?осылмады. Б?л же?іс ?лы ай?астар ар?ылы келді. ?аза? руларыны? басын біріктіріп, ?аза? ханды?ын
