??руда, мейлі к?рес ба?таласты?тан-а? басталсын, ?айткен к?нде де, Ж?нібек пен Керейді? алатын орны ерекше. ?рине, халы? ?зі ?аламаса екі адамны? ?олынан не келеді? Тегі ел болуды? негізі халы?ты? к?кейкесті арманында жатыр. Б?л кезе? халы? рухыны? лаула?ан кезе?і.
?ліпті тая? деп білмейтін асау елді? кенет ?лтты?, жауынгерлік тілегіні? б?лай ?рби т?скенін сезген кейбір ру басты?тары ж?ртты ?з дегендеріне тарта алмай ?алды. Б?рын?ыдай халы?ты б?ліп ?стау?а шамалары жетпеді, енді к?пшілік ерген Ж?нібек ханны? со?ынан еруге м?жб?р болды. Тек Темір би ?ана б?лік шы?ара жаздады.
Бірнеше жыл кейін Тіленші ?лы Шалкиіз жырау:
Алп-алп бас?ан, алп бас?ан.
Арабы торым ?зі?сі?.
Жазылы, алтын, ?ол кескен.
Алдаспаным ?зі?сі?!
Сен алтынсы? — мен п?лмын, Сен с?лтансы? — мен ??лмын, —
деп мада?та?ан Темір би б?л. Еділ — Жайы?ты бауыр басып ал?ан, Алшын руларыны? к?бі ба?ын?ан, Астраханьды билеген ?асым с?лтанны? о? ?олы — эмир-эль-умра я?ни ?скери басы бол?ан би б?л. Ж?нібек секілді адуынды хан- ?а біржолата мойын ?сынса, Алшын жерінде ?з ?стемдігіні? т?мендеп кететінін ол бірден ???ан. К?п ?азды? арасында м?з бол?анша, к?п ?ар?аны? арасында ?аз бол?ан д?рыс деп тауып, Кіші ж?з болып ?алыптасып келе жат?ан Алшынны? ?рк?кірек руларын жеке билегісі келді. Астраханьды ?зіне ?аратып т?р?ан ?асым с?лтан Еділ — Жайы??а шын ?мірші емес. Шын ?мірші ?аза?тан шы??ан, Едіге батырды? ш?бересі, Но?айлы ханды?ы кезінен би д?режесінде келе жат?ан шынжыр бала?, ш?бар т?с Темір. Д?л ?азір шы?ысы мен батысында?ы елді? ?з билігіне ?ол с??ады деп сескенетін дымы жо?. ?біл?айыр алыста. ?асым с?лтан тек Астрахань ма?ын ?ана ?амтиды. Орыс князьдары болса ?здері ?лі ?бден біріге алмай жатыр… Ал шынтуайт?а келсек Темір биді? ойы Ж?нібекке ба?ыну емес, Т?рік патшалы?ына иек тіреу… Алыста?ы ел, ол сені? ішкі ж?мысы?да ісі болмайды, ?ай румен жа?сысы?, ?ай румен жамансы?, ?арама?ы?да?ы елді ?алай билеп-т?степ жатырсы?, б?ны? б?ріне де ?ол с??пайды, сырттай ба?ын?аны?мен ?ана?аттанады, ал ?зі? айт?аны?ды елі?е ?алай істетіп жатырсы? — онда шаруасы жо?. Ж?нібекке ба?ынса? б?л еркіншіліктен бірден айрыласы?. Ол ішкі ісі?е ?зі?мен бірдей ?атысады. Жо?, діні бір, тілі бір, н?сілі бір хан?а ба?ыну — хал?ы?ны? тіршілігі к??ілін селт еткізбейтін бас?а халы?ты? патшасына ба?ынудан ?лде?айда ?ор?ынышты. Осындай ойда?ы Темір Россия мен Т?ркияны? бір шай?асуын к?тіп іштей алысуда еді. Т?рік патшалы?ыны? к?шіні? кеми баста?анын есепке жат?ызба?ан. Т?бі ол осы ойынан шы?па?. Еділ — Жайы??а ?бден ?мірші болып ал?аннан кейін, ?ырымды шауып, М?скеу князьдарын алдай т?рып, Т?ркия?а иек тіремек. Осыдан барып Темір шу дегеннен-а? Ж?нібектен іргесін аула? сала баста?ан. Ж?нібекке ?осыл?ысы келмеген кей ру басты?тары ?зара ?ы??ылдаса, б?л ойын ішіне са?тап ?ала алма?ан.
Темірді? б?лай еркінси ?имылдауыны? да т?ркіні белгілі еді.
?ке жа?ынан аты шулы Едігені? ш?бересі. Атасыны? айбынынан ?оры?пайтын ?аза? жо?. На?ыз аш ?ас?ыр. ?зі де осал емес. ?азан хандарынан ?ыз алып, ?ыз берген. Осы биыл ?ана он бес жасар кенже ?ызы Н?р-С?лтанды ?азан ханы Ибрагимге ?зат?ан. С?йенерлері де бар. ?зі де ?згеге с?йеніш бола алатын жау ж?рек батыр. Бауыр басып ?ал?ан Еділ мен А? Жайы? бойын ешкімге орта? еткізгісі келер емес. Жинал?ан би, батырларды? к?пшілігі бірігіп бір хан?а ба?ынайы? деп отыр?анда, б?л ?згеше кетті. Алайда Темір би де но?та ?зіп, айдала?а ла??ан жо?. Тек ?осыл?ысы келмегенін астарлап білдірді.
— Ел болып бірігіп, ?скер жинап, ?біл?айырдан ата мекен Т?ркістан жерін ?айтып аламыз дегендері? ??ба-??п, табыл?ан а?ыл. О?ан Еділ, Жайы?, Хиуас те?із бойында?ы Алшын?а жататын бар ру ?ол ?ояды. С?ра?ан уа?ыттарында бес т?мен ?ол беруге бар. Біра? Сы?ана?та?ы хан?а бізді? ба?ынуымызды? жобасы келер ме екен? Жер арасы шал?ай…
?згелерден жасы ?лкен ?йсін ?ара Оспан ке?к-ке?к к?лді.
— Темір биді? аты жеткен жерге, Ж?нібек ханны? аты жете алмайды деп ?ор?асы? ба?
Б?нысы осы ара?а сені? аты? жетіп келгенде, сені? жері?е Ж?нібекті? де аты жетеді дегені еді.
С?з астарын т?сінген ?ызба мінезділеу Темір би с?з таластыр?ысы келіп кетіп, ежелгі д?ст?р бойынша, айыр тісті, алтын сыммен орал?ан тобыл?ы сапты ?амшысын алдына тастай салды.
— Ат т?я?ы бас?ан жерді? б?рі бірдей ш?птей жапырылып жата ?алмайды, — деді ол ?ара с?р беті к?ре?деніп, — ?біл?айыр ханны? да м?йізі ша?ыра?тай кей батырлары Еділді? ар жа?ына ?ткен. Біра? одан не ?тты? Мойындары ыр?айдай, биттері тор?айдай боп елдеріне ?зер жеткен.
?амшысын енді ?ара Оспан алдына тастады.
— Аты?ны? ж?йріктігіне тым сене берме. Талай ж?йріктерді? де мойнына б??ау салын?ан. Бай?а, Темір би, Ж?нібек ханны? ??ры?ы ?біл?айырдікінен ?зын болып ж?рмесін! ?біл?айыр Д?шті ?ыпша?ты билегенмен, Еділ ?зені бойында?ы Алшынны? к?птеген ауылдарына ?ктемдігін еркін ж?ргізе алма?ан. Жау ж?рек б?л рулар ба?ынды? деп кейде у?де бергенмен де, на?тылы дізе б?ге ?ойма?ан. Б??ан ызалан?ан ?біл?айыр Д?шті ?ыпша?ты? осы рулар жайлап жат?ан шетіне сан рет ?ол шы?ар?ан. Соны? бірі осыдан он жыл б?рын жіберген он мы? ?скері еді. Б? жол?ы жауынгерлерді осы ?ара Оспан батыр бас?арып бар?ан.
Ол к?ндерде ?азыны? баласы, Темірді? ?кесі Те?ізбай би тірі болатын. Атасы Едігедей, ?кесі ?азыдай ел шулат?ан ер болма?анмен, жатып атар ?улы?ы, жаудан ?ашып ??тылар а?ылы бар кісі еді.
К?к Орда ханынан ?скер шы?ыпты дегенді естігеннен-а?, ел билігі ауып бара жат?ан баласы Темірге а?ыл айт?ан. «?біл?айырды? ?алы? ?скерін со?ыспен же?е алмайсы?, оны айламен алу керек. Ж?не ?шіктірмес ?шін ?арсы ниет к?рсетпеген ж?н» деген. Темір аталы с?зге то?та?ан. Осы с?зден кейін б?кіл Алшын жа?ы ?ара те?із жа?асы ?ырым?а ?арай к?шкен. Темір бес мы? атты ?скермен, ?апта?ан ?оспен ж?ртында ?ал?ан. ?за? жер ж?ріп, атты? ар?асын алдырып келген ?ара Оспан Еділді? ар жа?ында т?рып, ?біл?айыр?а ба?ынбай ж?рген елді к?рген. Ат жалдап, сал салып бір т?нде бергі жа?а?а ?ткен. Біра? бос жат?ан ж?рт?а кездескен. Б?лар ар?ы бетке шы??андарында Алшын, Жа?албайлы ауылдарыны? бергі бетке ?тіп кеткенін білген. Ызалан?ан ?ара Оспан ат сауырын ??р?атпай ?айтадан Еділге сал?ан. Біра? б?лар бергі бетке шы??андарында к?шкен ел Жайы??а ?арай бет ал?анын а??арды. Жайы?тан ?тіп ?аш?ындарды? со?ына та?ы т?сті. Тек осы арада ?ана ?ара Оспан батыр алдарында ел емес, ?скер екенін білді. ?зіні? алдан?анын ???ан ?біл?айыр ?олы енді б?рын?ысынан да ?ызулана ?уды. Біра? Темір ?скері жеткізбеді, а?ырында олар Нарын ??мына ?арай б?рылды. Сонда ?ана ?ара Оспан б?л ?у?аннан дым шы?пайтынын т?сінді. Амал жо? кейін ?айту?а м?жб?р болды. Жолда?ы кедей ауылдардан азын-аула? ж?рдем алып, азып- тозып ?з жерлеріне жетті.
Темірді? «м?йізі ша?ыра?тай ?біл?айыр ханны? кей батырлары Еділ, Жайы?ты к?рген. Одан не ?тты?» деп кекетіп жат?аны да ?ара Оспанны? осы с?тсіз жоры?ы еді. ?ара Оспанны?: «Аты?ны? ж?йріктігіне тым сене берме! Бай?а, Темір би, Ж?нібек ханны? ??ры?ы ?біл?айырдікінен ?зын болып ж?рмесін!» дегені Темір биге «?біл?айырдан ?ашып ??тыл?аны?дай, Ж?нібектен ?ашып ??тыла алмайсы?» деп к?ні б?рын сес к?рсетуі еді.
Темір би б?л ыз?арды жа?сы сезінді. С?йтсе де ?рк?кірек кер мінезге салып оп-о?ай же?іле ?ал?ысы келмеді. «Талас ?лі біткен жо?» деген ишарат к?рсетіп, алдында?ы ?амшыны бір ?оз?ап ?ойды.
— ?біл?айыр ханны? кезінде ?йсінні? аты ?у?анына жете алмайтын ары? еді, енді хан Ж?нібекті? т?сында жал бітейін дегені ?ой.
Темір биді? удай ащы тілі ?ара Оспанны? ??менінен ?тіп кетті. «Б?нысы ?біл?айыр?а ?ызмет істеп еште?е ?ндіре алмап еді?, ?йсін, енді Ж?нібекке жа?ынып ??тырып отырсы? дегені ?ой!»
?ара Оспан шарт ж?гініп отыра ?алды. ?амшысын ?оз?ауды да ?мытып кетті.
— ?й, сен не малта?ды езіп отырсы?. Ма??ыт! Еліні? ойын айтар Алшыннан бір ?л тума?аны ма?
М?нысы Темір биге «сені? баба? Едіге К?к Ордада?ы Ма??ыт руынан шы??ан, Алшынны? жо?ын жо?тайтын сені? ???ы? жо?» дегені.
Ж?нібек ?аба?ын т?йіп т?нжырай ?алды. «С?з жо?, Темір би ?з ?стемдігінен айырылып, Ж?нібекке Алшын руларын ?ос?ысы келмейді. К?ші? асып басып алмаса?, жуытпайды. Ел болып бір хан?а ба?ынудан, ?з ?арама?ында?ы ж?ртты ?зі билеп, а? дегенін ал?ыс, ?ара дегенін ?ар?ыс еткізіп отыру — Темір биді? арманы. Б?л бізді? е? осал жеріміз. ?сіресе, алыста жат?ан рулар ыр?ымыз?а о?ай к?нбейді, сонды?тан да ананы, мынаны сылтау етіп Темір би де бірігуге ?арсы ірткі салып отыр. Біріккі? келмесе «??дай алды?нан жарыл?асын!» деп ?уып шы?сам ба екен? Жо?, ?йтуге болмайды. ?айткен к?нде де Алшынны? б?гінгі к?ні ауа жайыл?аны ж?н емес. Б?лар к?нбей ?алса, сыны?тан б?тенні? б?рі ж??ады, ?зге рулар да олардан ?лгі
