Б?рынды??а то?алды??а беріп, ?зін ??т?аруды с?рады. «??дыс батыр То?тар-Бегімні? сі?лісі Ажар бике мен ?зімні? екі ?ызымны? та?да?анын алсын», — деді.
Шайх-Хайдарды? жоры?ы тек Б?рынды? с?лтанны? ?ана м?ратына жеткізіп ?ой?ан жо?, б?кіл ?аза? руларыны? м?ратына жетуіне себепкер болды. Жи-нал?ан батыр, билер енді ?аза? руларыны? с?зсіз бірігуі керек екенін, егер бірікпесе ?біл?айыр хан, не бас?а бір хан оп-о?ай ??л ететінін ??ты. Хан ке?есі ?айтадан м?жіліске отырды. Барлы?ы келешекте ?ш ж?зге б?лініп, бір хан?а ба?ынуды ма??лдасты. Іштей наразы бол?анмен де, Темір би де б??ан сырттай ?арсы болмады. ?лы ж?зге — а?а рулар ?йсін, Дулат, Жалайыр, Орта ж?зге жер ы??айына, ?дет-??рпы, салтына ?арай Ар?ын, ?ыпша?, Найман, ?о?ырат, Керей, Уа?, Тара?ты. Кіші ж?зге Еділ мен Жайы? бойын жайла?ан Алшын, Бай?лы, ?лім?лы, Жетіру кірсін десті. Біра? б?л ?ш ж?зге б?ліну м?селесі б? жолы ая?талмады. Арада талай тол?у болды. Тек осы м?жілістен алпыс жыл ?ткеннен кейін, ?асым ханны? баласы Ха?назар ханны? кезінде ?ана б?кіл ?аза? рулары а?ыр?ы бітімге келді. ?ш ж?з боп ?ш орда тікті. Ал, ол жолы к?рделі бас?а бір м?селе шешілді. Халы? а?са?алы Асан ?ай?ы ?р руды? белгісі етіп та?ба ?лестірді.
— ?йсіннен шы??ан бабамыз Май?ы би Шы??ысханны? кезінде-а? — деді саудыра?ан жа?ын жібек орамалмен та?ып ал?ан ?арт жырау. — ?аза? деген атты ту етіп к?терген екен, ?йсін руыны? та?басы жалау болсын.
Отыр?андар бір ауыздан д?рыс деп ма??лдасты. Хан т?ле?гітіні? бір зергер жігіті ?олына бал?а мен тескіш алып ?арат?зды? к??гірт н?расына жалау белгісін т?сірді.
— Жер айма?ыны? айналасы алты айлы?, — деді Асан ?ай?ы с?л ж?мылып кеткен к?зін ашып. — От ортасында ?алы? Ар?ын елі… Ар?ынатаны? белгісі к?здесем к??ілім к?ншігер.
Отыр?андар бір дауыстан та?ы да д?рыс деді. Шебер та?ы да ?олына бал- ?асы мен тескішін алды.
Хал?ымыз?а жау тисе е? алдыменен ат?а ?он?ан жау ж?рек ?ыпша??а айбалтаны та?ба етелік — деді ?арт жырау.
Осылай д?лелдермен Асан ?ай?ы ?аза?ты? сол кездегі басты ?ыры? руына та?ба ?лестірді. Б?л ?ыры? та?ба сол к?ні Н?раны? ?арат?зыны? жарына т?сірілді. Халы? б?л жерді сол к?ннен бастап Н?раны? та?балы?ы деп атады. Асан ?ай?ы батасын беріп, ерте?іне Ж?нібекті боз биені? с?тіне шомылдырып, а? кигізге к?теріп, ?айтадан бар ?аза??а хан сайлады. Содан кейін барып келесі жаз шы?а, ?алы? ?ол жинап Орысханны? кезінде А? Орданы? астанасы бол?ан Сы?ана?тан бастап б?кіл Т?ркістан жерін жаулап алма? болып, у?делесіп, ру басты?тары тарасты. «Басымыз бірігіп ел болды?, хан к?тердік» деген ру біткенні? игі жа?сылары, ?араша адамдары м?з-мейрам еді. Тек Алшын адамдарын бас?арып келген Темір би ?ана ?аба?ын ашпады. Оны? ?аба?ы ?ле-?лгенше ашылмай кетті. Ол со?ынан Ж?нібекті? ?шінші баласы ?асым хан б?кіл Д?шті ?ыпша? жерін алып, Еділ, Жайы? бойында?ы Кіші ж?зді? бар руларын ?зіне а?ылмен ба?ындыр?анын к?зімен к?ре алмады. Б?л кезде Темір би д?ние сал?ан. Біра? тірісінде де ?арсы к?ресуге д?рмені жетпеді, ?йткені бар ?аза? ел болып бас ?осуды тілеген.
?ш к?ннен кейін Хан Ордасы Шу, Сарысу бойында?ы ?ыстауына ?арай к?шті. Б?рынды? с?лтан Талас етегіндегі ?ыстауына келіп ?он?ан к?ні, То?тар-Бегімді алып ?арашы? батырды? а?а-інілері келді.
?арындасын баласы мен ерінен айырып Б?рынды??а то?алды??а беріп, ?з басына еркіндік алып, ?арашы? батыр еліне ?айтты. Біра? Б?рынды??а деген ?ле-?лгенше ?шпейтін кегін ж?регінде ала кетті.
Сол к?ні кешке Б?рынды? жас то?алы То?тар-Бегімге арнап тігілген а? отау?а келді. ?й ішіне ш?л?ауыны? шуаш иісін м??кіте, жуан ?оныш саптама етігін шешіп жатып, т?рулі шымылды?ты? ішінде, а? мамы? ??с т?секті? ?стінде отыр?ан, сазды жерді? сары а?ашындай, н?зік денелі жас то?алына к?з ?иы?ын аударды.
Оны? с?п-с?р болып ?атуланып кеткен ж?зінен, ?зін жек к?ретінін жасырмай жалын ат?ан ашулы к?з ?арасынан, с?йіп ?осыл?ан байы мен бауыр етінен де т?тті екі жасар баласынан айыр?ан Б?рынды?ты? к?н?сін еш уа?ытта кешірмейтінін білді. С?лтан л?м-мим демей, ?олын созып, к?міс ба?ан жанында отыр?ан ?кідей тар?ыл мысы?ты ?стай алды. Кенет мысы?ты? «шар» еткізіп мойнын б?рап ?зіп жіберді де, заматта ?олын ?ол, б?тын б?т етіп, ж?лып-ж?лып быт-шытын шы?арып, т?ндіктен сырт?а ла?тырып жіберді. «Егер айт- ?аныма к?нбесе?, сені де ?стем!» дегендей ол То?тар-Бегімге ?айта ?арады. Жа?а ?ана шатынап отыр?ан то?алы «т?сіндім» дегендей, Б?рынды?ты? бетіне к?зін то?тата алмай, т?мен т?сірді. С?лтан езу тартып с?л к?лімсіреді.
Сырт киімін шешіп тастап, бір т?бе тастай боп а? мамы?ты? ?стіне барып отырды. Талдырмаш денесіні? бір жерін ауыртып алармын деп ?оры?пай, добалдай ?олдарымен жас то?алыны? ?зіліп кетуге таяу т?р?ан аш белінен ай-?ара ??ша?тап, бауырына алып ?ысып, с?л уа?ыт ?нсіз тына ?алды.
— Егер жа?сы ?атын бола алса?, ?ткен к?н??ні? б?рін де кешірем, — деді ол, с?йтті де жас то?алын ??ша?та?ан ?алпында а? мамы?ты? ?стіне жантая берді.
Бір жыл ?ткен со? осы то?алынан, кейін ?асым ханнан ?ашып бар?анында пана берген, Самар?ант ханы М?хамед-Шайбаниды? кіші інісі М?хамед-Темірханны? ?йелі бол?ан Жау?ар-Бике деген ?ыз туды.
ІІІ
Келесі жазда Ж?нібек у?делескен ?скерлерді? келуін к?тіп Ар?а?а к?шпей ?алды. Біра? к?ткен ?скері келмеді. Жайы?, Еділ, Жем бойын жайла?ан Кіші ж?зді? ойы жа?а ??рыл?ан ?аза? ханды?ына ?з ?лесін ?осу болса да, оны? осы жазда ар жа?ында?ы Но?ай Ордасы мен ?азан ханды?ыны? д?рбеле?і к?бейіп кетіп, ?з жер-суын ?ор?аудан ?олы босамай, небары бес ж?з жігіт жіберген. Біра? б?л келгендер сада? та?балы Адайды? батыр жігіттері еді. Тор?ай, Ор ?зендерін жайла?ан ?ыпша?тар да жарытып жаса? жібере алмады. ?обыланды батыр ?ыс бойы т?сек тартып нау?астанып, ?арама?ында?ы елді бас?ара алмады. Соны? салдарынан ж?рт ?зі ?ызы?ын к?рмеген ханды?ты? болаша?ына ж?нді м?н бермеді. Расында сонау д?ниені? бір шетіндегі Еділ, Жайы?, Тор?ай бойында жат?ан ?аза? руларын Шу мен Сарысу?а келіп, Т?ркістанды жаулау?а шы? деу ?стірт ?ара?ан адам?а ?иын тілек еді. Алайда таяу т?р?ан ?азан, Но?ай, ?ырым хандарына ба?ынудан г?рі, Еділ, Жайы? бойын жайла?ан рулар, алыс болса да, ?асырлар бойы жауларына бірге аттан?ан, тілі, та?дыры, шаруашылы?ы бір ?аза? ханды?ына ?осылуды та?да?ан.
Жал?ыз алыста?ы Кіші ж?зден ?ана емес, ?зіне т?н Ар?ын, Найман да б?л жолы мол ?скер шы?ар?ан жо?. М?ндай жа?дай Ар?ын, Найман билеріні? ?зара ала ауызды?ынан ту?ан-ды. Сол жылы к?ктемде то?сан?а келіп отыр?ан Ар?ын би д?ние сал?ан. Ар?ынны? арда?ты к?семін ?ою?а б?л руды? игі жа?сылары жинал?ан. ?аралы ?аза?а к??іл айту?а, сонау ?орасаннан бірнеше к?н жол шегіп, Хорезм у?лиетіні? ?мірі С?лтан Хусаин мырза келген. С?лтан Хусаин ?мір ол к?ндегі Ар?ын руынан шы??ан ата?ты адамны? бірі болатын. Аталары Иранны? шахы ??ла?уды? бас бас?а?тары болып б?кіл Шы?ыс?а аты шы?са, ?зі ?арак?лді? ?мірі та?ына отырып, Хорезм у?лиетін бас?арды. С?лтан Хусаин ?мір Ар?ын би еліне тарту- тарал?ысымен бірге, ел бірлігін б?зар арам ойын да ала келді. «Ж?нібек хан ?шін Ар?ын руыны? Т?ркістанды аламын деп ?ырылуыны? ?ажеті жо?. Егер ?ысы-жазы малдары?а жайылым болатын жер іздесе?дер, ?орасан?а к?ші?дер, ке? ?ріс, мол ?оныс берем. Сауда-сатты?ы?а да ?олайлы. Ар жа?ында Ирак, Иран, Ау?анстан да алыс емес» деді ол ?ыр?ын беруге жинал?ан Ар?ынны? би, батырларына. Ар?ын руы Ар?ынаты тауынан асып к?шпегенімен де ел басы — Ар?ын биінен айырыл?ан ж?рт судай тол- ?ып, се?дей со?ылысты. Осындай б?туасызды?ты? ар?асында Есіл, Тобыл бойында?ы т?пкі Ар?ын руы жартымды б?лендей жаса? бере алмады. Ал, Найман, Керей болса, б? жылы ?зіне Амансанджи тайшыны? кезекті шабуылына ?арсы шы?удан ?олы босамады. Б?л шабуыл?а ?атыспайтын Мауреннахр жеріндегі Керей, Наймандар ?біл?айырды? сенімді адамдарыны? бірі ?ожа-Уали бекті? айт?анынан асып кетпеді.
Міне, осындай халге ?шыра?ан Найман мен Керейді? де Ж?нібекке ойда?ыдай к?мек к?рсету ?олынан келмеді.
А?ырында Ж?нібек хан ?зіне еріп к?шіп ж?рген ?ш ж?з мы? ша?ыра? Ар?ын, ?ыпша?, ?о?ырат, ?йсін, Уа? ж?не Беста?балы руларынан отыз мы?дай ?ана ?скер жинай алды. М?ндай ?скермен кімді шабады? Б?л кезде бір ?біл?айырды? ?зінде ж?з мы? атты ?скер бар. Ал, еліні? шетіне к?нде тиіп отыр?ан ?ытайда, Тор?ауытта ?анша к?ш бар екені кімге м?лім? К?ншы?ысы мен о?т?стігі м?ндай ауыр жа?дайда бол?анда, к?нбатысы мен терістігі жетісіп т?р ма? ??быласында Жошы ханны? бір б?та?ы Астрахань мен Но?айлы хандарында ?анша ?ол бар? Ар жа?ында ?ырым ханы ата?ты Ме?дігерей мен ?азан ханы Ибрагимны? елі т?р. Б?ларды? б?рі де Д?шті ?ыпша??а дос емес. Ал Ж?нібек болса отыз мы? ?скермен аузынан жалыны ат?ан ?біл?айырдан Т?ркістанды тартып алма?. Жо?, Ж?нібек, сен ?зі?нен к?шті арыстанмен алыс- ?ы? келсе, е? алдыменен бел омырт?а?ны? ?зіліп мерт болмайтын жа?ы?ды ойлауы? а?ыл. Ал м?рат?а жетуді? екі жолы бар. Бірі — к?ші? ?азір ша?ын екен, онда ?зі? секілді ?біл?айыр?а ?астарды? басын ?осып,
