та?ын?ан, ?орасан ??рышынан сауыт-дулы?а киген, м?здай боп ?ару-жара? асын?ан, ?з заманыны? ?скери ?нер-?ылымымен ?бден суарыл?ан, ?біл?айыр ханны? б?кіл шы?ыс ?леміне белгілі ата?ты атты ?скері! Хан ?скерін ?рыс?а ?зі ?йреткен! Жауын аямастай етіп ?зі баулы?ан! К?к Орда К?к Орда бол?алы ?лы ханны? ?скері жетпіс бес мы?нан асып к?рген емес, ал б?л жолы… ж?з мы?! Б?л хабарды естігенде Ж?нібекті? де ж?регі дір ете ?алды. Ол б?кіл Сы?ана?, Соза? у?лиеттеріні? ?ста, шеберлерін жинатып, к?рік ?ыздыртып, ?скеріне хакім ?оймаларынан табыл?ан к?к болат ??рыштан ?ару-жара? со?тыра бастады.
Біра? Ж?нібекті? б?л ?ызу ?рекеттері ?за??а созылмады. Кенет та?ы бір хабар жетті. ?ыры? жылдай б?кіл Д?шті ?ыпша?, Мауреннахр, ?орасанды тітіреткен ?біл?айыр хан о д?ниеге сапар шегіпті! Б?кіл ата?, алтын та?, Шы?ыс еліні? те? жартысын жылатып жина?ан д?ние-?азына ?лы ханны? ?мірін е? болмаса бір к?нге созу?а жарамапты! Ата?ты д?руіші ?бдіраза? Нахичеваниді? ?зі тап?ан мы? да бір кеселге шипа болар, ебелек тікенегінен жаса?ан — сырыншан шурн?сі де ?онбапты. Есіл ер Жейхун мен Сейхун дарияны? ортасында?ы етра?[52] далада жеті к?н кезікпен к?йіп-жанып, а?ыры ?айтыс болыпты! Зірік талдай сар?ая баста?ан денесін ысты? к?нге б?зылып кетпесін деп, Бахтияр ба?адур мен ?арашы? батыр, бал толтыр?ан алты ??лаш астау?а сап, Соза? мединасына алып келіпті. Б?л ша?ар ?аза?тарды? ?олында болса да, ?лімге дауа бар ма, алтын сырмен атын жазып, арнаулы ?ара м?рм?р тасынан мазар ойып, ??рметтеп жерлепті. Б?л хабарды естігенде ?ас жаулары, ?сіресе, ?біл?айыр жерін алып, суын алып, ?иянаты к?п ?ткен кейбір ?аза? ауылдары к?кала жыл?ы ??рбан шалып, ?уаныш?а кенелді. Тек Ж?нібек хан ?ана д?ние шіркінні? ?ткіншектігіне ?амы?ып, ?ш к?н орнынан т?рмай жатып алды. Жо?, Ж?нібек ?біл?айыр ханда кеткен кегіне ?кінген жо?. О заманда хан кегі — ?ол?а ?ста?ан алдаспан т?різді, ы??айы келсе жауына ж?мсалады, ал ?зіне тиімді болса ?ынабына ?айта салынады. Кейбіреуі сол ?ынабында жатып тот басып, ?бден шіриді. Ал енді біреуі анда-санда ?ынабынан суырылып жауыны? ?стінен жар?-ж?р? ойнап, сес к?рсетіп, ?айта орнына барып жатар болар. Тек зардабы асып кеткенде ?ана сол кек- алдаспан ?ызыл ?ан?а малыну?а тиісті. Ж?нібек пен ?біл?айырды? да кегі осындай кекке айнал?ан. Екі жа?ты? хал?ы бірдей ?ызыл ?ан?а малын?анымен, ?здері бірін-бірі ажал?а ?июдан аула? еді. Тек ханды?ын тартып алып, жауын та?ыр?а отыр?ызу ?ана — армандары болатын. Жо?, Ж?нібек ?біл?айырда кегім кетті деп ?кінбеді. Д?ние шіркінні? жал?ан екеніне ?кінді. Бар ?мірін жи?ангерлікпен, алыс, ж?лыс, ?рыспен ?ткізген азуы алты ?арыс, м?йізі ша?ыра?тай, ата?ты хан ?біл?айыр а?ырында не тапты? Бар тап?аны Соза?ты? ?асынан ?азыл?ан екі ??лаш жер болды! Енді о?ан ?стіне ?ой?ан м?рм?р тастан, басына жазыл?ан алтын жазудан не пайда?
«?лді?, Мамай, ?ор болды?!» деген міне, осы!.. ?айсымызды? болса да б?л жал?ан д?ниеден а?ыр?ы алар еншіміз — осы екі ??лаш жер! Ата?, ба? ше? — Ж?нібек ауыр к?рсінді. — Ата?, ба? та ?ол?а сал?ан алтын са?ина т?різді, ?анша асыл бол?анмен т?бі тозады. ?біл?айыр т?гіл, кеше б?кіл Шы?ыс еліне ?лгі бол?ан ?ошан патшалы?ыны? ?лы патшасы ?аныш?аны кім біледі? Ал кезінде б?дан ата?ты, б?дан абыройлы ?андай патша болып еді? Жо?, ата?, ба? деген — ?ол?а сал?ан алтын са?ина. Тек тірі кезімізде ?ана ?згелер к?рсін, ?ызы?сын деп сауса?ымыздан алмау?а тырысамыз. Ал ?лгесін ше? ?ай ?рпа?ты к?рді? — бабамны? м?расы деп атам заман?ы са?инаны к?зіні? ?арашы?ындай са?та?ан? Са?тауды? ?ажеті жо? шы?ар. ?р заманны? ?лгісі ?зіне ?ымбат ?ой. Ата?ы? да сондай. ?ара да т?р, Алтын Орданы тік т?р?ыз?ан ?біл?айыр?а б?кіл ?рім-б?та?ыны? орнат?ан ескерткіші «Осы жерде ?біл?айыр хан жатыр» деп ?стіне ?ой?ан сонау ?ара таспен бітеді. Жыл ?тер, ?асыр ?тер, ?біл?айырды? да да??ы, б?гінгі к?нгі ?адірі ?мытылар. Б?ным не, ?біл?айырды табалап жатырмын ба? Жо?, б?ным табала?аным емес, а?и?атым. ?біл?айыр со?ынан ерген ж?ртты? сенімін са?тай алмады. Елді ел ету ?олынан келмеді. Ал біз ше? Біз оны к?герте аламыз ба? К?герткен к?нде келешек ж?рт ісімізге ?андай ба?а береді?
Япырмау, мені? б?ным не? Болаша? ?рпа?ымыз не айтады екен деп ?з борышымызды ат?армай ?тпекпіз бе? Жо?, келешекті? ба?асы ?шін емес, соларды? алдында ?зімізді? ар-?ятымыз таза болу ?шін, ел-ж?ртымыз?а деген ?з борышымызды адал ат?арып ?туіміз керек. ?ор?ай алмаса ?з обалы ?зіне, біз хал?ымызды? ал?аш?ы мемлекеттік отауын тіктік! Тігу ?шін ?ан майданда жан ??рбан дедік!»
Ж?нібек т?сектен басын к?теріп ал?ан. Сол к?ні Сауранды билеп т?р?ан хакім ??лм??амет-тархан «К?ші? жетсе — же?іп ал» деп Ж?нібекті? хатына жауап берген. Ал Ж?нібек те сол са?атта Сауран ша?арын шабу?а ?скеріне жарлы? шы?ар?ан:
Б?кіл Сыр бойын алып жат?ан ?алы? ?скер ?айтадан жаса??а б?лініп, шабуыл?а дайындала бастады. Хат жіберілген ?зге ша?арлардан жауап келгенше екі аптадай уа?ыт ?тті. Ж?нібек бар у?лиеттен жауап алмай т?рып, Сы?ана??а таяу Сауранды шабудан ?зірге бас тарт?ан. ?біл?айырды? ?лгенін естіген ж?рт, хакімдеріне ?ан т?гіспей ?алаларды? ?а?паларын аштыртар деп ?міттенген. Біра? б?л ойы а?талмады. «?біл?айыр хан ?лгеннен кейін не болар екен?» деп к?ткен хакімдер тез жауап бере ?оймады. Ж?рт осындай да?дарыс халде ж?рген ша?та, та?ы бір хабар келді. ?біл?айыр ханны? та?ына ?лкен баласы Шайх-Хайдар отырыпты деген ла?апты ??с ?анатты ?зын??ла? б?кіл Д?шті ?ыпша? жеріне бір-а? к?нде таратты.
Ж?нібек та?ы ой?а ?алды. «?біл?айыр жоры??а бастап шы??ан ж?з мы? ?скерді Шайх-Хайдар д?л ?азір таратып жібермейді. ?рине, Шайх-Хайдар К?к Орда?а хан болып жарытпайды. Біра? оны? на?ашы ж?рты — ?збек ?о?ыраттары ?азір бел алып т?р. Сонды?тан да Шайх-Хайдарды хан к?терді. Ал, Шайх- Хайдар ?анша табаныны? б?рі жо?, осал бол?анмен де, ?кесі ??р?ан мынау ж?з мы? ?скерді пайдаланып, абырой алып ?алу?а тырысады. Б?ны ?біл?айырды? серіктері — ?скер ?олбасшы батырлар да ?олдайды. ?айткен к?нде де тастай т?йілген ?скерді жоры??а ж?мсайды. Тек ?ай елді шабу керек, со?ан ?арай ?скеріні? бетін б?рады. ?рине, К?к Орда?а ?азір Мо?олстаннан ?аза? елі ?ауіпті. Оны? ?стіне біз Сы?ана? у?лиетін алып ?ойды?. ?з еліні? де, ?зге елді? де к?з алдында ?адірін т?сірмес ?шін, Шайх-Хайдар Сы?ана? пен Соза?ты ?айтару?а барын салады. С?з жо?, ?скеріні? бетін ол Т?ркістан ?лкесіне б?рады. Ал Шайх- Хайдарды? ?кесі ?біл?айырды? бабына келтірген ж?з мы? ?скеріне, бар ?ару-жара?ы сойыл мен к?не ?ыпша? кезінен келе жат?ан ?айы? сада?тарын сапта?ан ?аза? жігіттері ?арсы т?ра алмайды. Б?ндай со?ыста же?іп шы?у ?шін тек жазды к?ні жиналатын ер ж?рек жігіттері ?ана емес, ?ан майданда ?бден шыны??ан, со?ыс т?сілін мейлінше ?йреніп ал?ан ?ару-жара?ы м?здай, т?р?ылы?ты ?скер керек. Ол ?скер ?азір тек Шайх-Хайдарда ?ана бар. Сонда ?алай, Шайх-Хайдарды? ?скері к?шті екен деп ?рыстан к?ні б?рын тайып кету керек пе? Жо?, ?йтуге болмайды. Шайх-Хайдарды? м?здай ?ару-жара?тан?ан ?скеріне ?арсы б?тен к?шті пайдалану керек. Ол к?ш — К?к Орда ханды?ына ?арсы батырларды? басын біріктіру, соларды? ?скерін Шайх-Хайдарды? жан-жа?ынан ?аптату, б?йідей тигізу. М?йізі ?ара?айдай алып ?гізді жан-жа?ынан тиген он б?гелек ?ызыл танау етіп шап?ылатып, жанын ?ояр?а жер тап?ызбайды. Б?кіл ?астар жиналса? бір Шайх-Хайдар?а ?ліміз жетпей ме? ?рине жетеді.
Осындай ой?а келген Ж?нібек, Мо?ол, Жа?атай хандары ?ажы-М?хамед баласы Сайдан-Айба? хан?а, Керей-Арабиді? баласы Б?реке с?лтан?а, Ма??ыт ?мірлері Аббас бек, М?са бек, Жа?быршы бекке, «б?ріміз бірігіп Шайх-Хай- дар?а ?арсы шы?айы?» деп кісі салды.
Ежелден ?біл?айыр?а ?арсы хан, с?лтан, бектер ?скерімен тез-а? жиналды. Киік ла?ын ?ргізген ?ара суы?ты? алдында Яссы мен Сауранны? ортасында?ы етра? далада ж?з мы?да?ан ?алы? ?ол кездесті. Ж?нібек ?скеріні? саны арты? бол?анымен, ?арашы? батыр баста?ан К?к Орда ?скері ал?ызбады. Ж?нібек, Айба?, М?са, Жа?быршы бірнеше м?ртебе ?арсы шапты, біра? сауыт б?зар болат ?шты жебе жаудыр?ан Шайх-Хайдар ?скері ма?айына жолатпады. Бірнеше рет ?здері ?арсы шабуыл?а шы?ты. Н?раны? ?арат?зында?ы ай?астан бері ?аза? хандарына тісін ?айрап ж?рген ?арашы? батыр, к?йеу баласы екеніне ?арамай, Б?рынды? с?лтанны? ?скеріне ?згеден к?бірек ?шіге ?мтылды. Б?рынды?ты? бая?ы ?зіне істегенін алдына келтірмек боп, ?олына ар?анын алып ?ыр?ын ?рысты? ішінен талай а?дыды. Біра? с?лтанды ?орша?ан кіле? сайг?лік мінген ?арулы ер жігіттер жуытпады. Кейде ?здері ?ол?а т?се жаздап ?зер ??тылды. ?арашы? н?с?ауымен с?лжы? т?рікмендеріні? ата?ты жаса?ы Ж?нібекке де сан ?мтылды. Біра? бая?ы Н?раны? ?арат?зында?ы о?и?адан кейін Ж?нібек ханны? ?зін ?ор?айтын екі ж?з алдаспанды арнаулы ?осынын бас?аратын батыр Саян, хан ?стіне т?йілген ?ылышты сан рет найзасымен ?а?ып, ханды ж?бірейілдей ?ор?ап, майдан ортасынан аман алып шы?а берді. Осылай екі аптадай сал?ылас?ан ?аза? ?скері а?ырында, к?зді? ?ара суы?ы келе Сы?ана??а кейін шегінді. Жау жа?ыны? ?айт?анын к?рген Шайх- Хайдар хан енді ?з ?скерін тарата бастады.
?біл?айыр Ордасы ?астарыны? да к?ткені осы еді. Шайх-Хайдар хан жауынгерлерін таратып болып, ?ал?ан бес мы? ?олмен ерте? Самар?ант?а ?айт- ?алы т?р?анында, кенет ?біл?айырды? ескі жауы с?лтан Ахмет ханны? жиырма мы? жа?сы ?ару-жара?ты ?скерін ертіп, Айба? хан бір б?йірден сау ете ?алды. Шайх-Хайдар тарап кеткен ?олына жиналсын деп б?йры? беріп, ат шаптыр?анмен, ж?нді ?скер жиналып ?лгермеді. Амал жо?, жиырма мы? ?скерге бес мы? ?олмен ?арсы шы?у?а тура келді. Шайх-Хайдар жайшылы?та?ы ж?рексіздігін ?ойып, осы ай?аста ?арашы?мен ?атар т?рып, жан аямай ?рысты. Су?а кетер
