бала дариядан шегінбейді, ?лде ажалына к?рінді ме, не бая?ыдан бері ?ор?ып келгеніні? ызасын ?айтарайын деді ме, ол астында?ы ??ла ?ас?а текежаумыт т?лпарын ойна?татып, жау шебіні? ортасына ?арсы шапты. Таяу жерден жіберген бірнеше жебе ?стіндегі кереге к?з шынжыр сауытты? быт-шытын шы?арып, а?ырында ат ?стінен ??латты. ??ла?ан ханны? денесін аламыз деп, екі жа? бірдей жан аяспай ?ырылысып жат?анда, сан жа?ынан жаралан?ан Шайх-Хайдар хан ?ансырап, ?иналып барып, а?ыр?ы рет жары? д?ниеге бір ?арады да, к?зін м??гі ж?мды. Б?л жолы да ?тыл?анын білген ?арашы? батыр, со?ыс?а е? ал?аш?ы рет ?атынаспа? боп Шайх-Хайдар ?олына ерген он жеті жасар М?хамед-Шайбани мен он бес жасар Махмуд- С?лтанды ?ан сасы?ан ?ыр?ыннан аман-есен алып шы?ып, ?алы? ши арасына кіріп жо? болды.
Шайх-Хайдар ?аза бол?аннан кейін, о?ан ерген ?мір, с?лтандар елді-елдеріне тарап кетті. К?бі ?здеріні? ?ас?ыр?а жеке шабатын арлан тазы емес, тек ?ора к?зетуге жарайтын б?рал?ы т?беттер екендіктерін к?рсетті. Б?рын топтанып арсылдап ?ріп, сырт адам?а айбар шексе, онысы айта?тайтын, бастарын ?осатын ?міршілері бол?анды?тан екен. ?міршілері ажал тауып еді, енді олар ?з ?алаларыны? ?а?пасыны? алдында отырып алып, тек жат адамды жуытпай ??р сырттай ?ыр к?рсетіп абалау?а ?ана жарады.
М?ндай жа?дай ?аза?, мо?ол, Жа?атай хандары мен ?біл?айыр ?рпа?ына ?арсы А?са? Темір ?мірлеріне жаман тиген жо?, К?к Орда?а ба?ынатын ?алаларды жеке-жеке жаулап, біртіндеп талан-тараж етіп ала бастады. ?біл?айырды? кезіндегі айбарлы Ордадан «?не-міне» дегенше ??р б?лшектенген у?лиеттер ?ана ?алды. Б?л А?са? Темірден кейін, ?айта лаулап к?терілген ?збек ханды?ыны? та?ы да бір ??лдырап ??лауы еді.
Ж?нібек бас жауы ?біл?айыр ордасын же?геннен кейін к??ілі азыра? сая тапты. С?йткенше ?ыс та т?сті. ?алы? ?ол ?асына ?стайтын ол кезде хан ?оры б?лендей бай емес, сыпайларды? ?зіне ас керек болса, аттарына ш?п керек. ?аза? ол уа?ытта ш?п шауып, ?ысты? ?орын дайындап к?рмеген. Дайында?анмен де соншама бы?ы?ан малды ?амтамасыз ету тіпті м?мкін емес. Жаз болса бір с?рі, сыпай аттары да жайылымда болады. Осындай жа?даймен хан жылда, ?ыс бола бас ?скерін елді-еліне тарататын.
Биыл да с?йтті. Ж?не осы жылы Д?шті ?ыпша? хан Ордасын Сы?ана??а к?шірді. Тек осы Сы?ана?ты ?ор?ау?а бес мы? атты ?скер алып ?алды да, ?зге сыпайларын ауылдарына ?айтарды. «?ару-жара?тары?, жау?а мінер аттары? ер-т?рмандарымен дайын т?рсын, керек болып ?алса?дар жаршы хабар береді» деді. Биыл жылда?ысындай «жаз шы?а б?лен жерге жиналы?дар» демеді. Ж?нібекті? онда?ы ойы, бір жа?ынан ?р?айсы ?з бетіне ?амал?а айнал?ан Т?ркістан у?лиетіні? ?алаларын б?рын?ыдай ж?з мы?да?ан ?ол жинамай-а?, ?арама?ында?ы бар к?шпен аламын деген ?міті болса, екінші жа?ынан б?л ?алаларды? хакім, а?са?алдарымен тіл тауып, бейбіт келісімге келіп, со?ыс ашпай-а? ?зіме ба?ындырармын деген сенімі бар еді.
Ж?нібек осы ойын орындау?а кірісті. ?зіні? ?о?ан-ло?ы к?шін к?рсете отырып, Т?ркістан у?лиетіні? Сы?ана? пен Соза?тан б?тен ?алаларына «?ан т?гіспей ба?ыны?дар» деп ?шінші рет хат жазып, у?кілдер жіберді. Б? жолы Ж?нібек, с?зіні? салма?ы болатынына шек келтірмеген. С?йтсе Яссы, Сайрам, Сауран, Отырар, А?ру?, ?згент секілді мы?ты бекініске айнал?ан ша?арларды? о?ай ?ол?а т?се ?оймайтынын да т?сінетін. ?сіресе Яссы, Сауран ?алаларын бас?арып отыр?ан М?хамед-Мазит-тархан, ??лм?хамед-тархан секілді ?біл?айыр кезінде де биліктерін ешкімге ойыншы? ете ?ойма?ан хакімдері бар ж?не ?ор?айтын ?скері бар ?алаларды? та?дырын о?ай шеше алмайтыны о?ан ха? еді. Ж?нібек б?л мединелермен жеке алыспай та?ы да ?зіне серік іздеуге кірісті. О?ан енді б?рын?ы Аба? хан, Ахмет хан, Аббас, М?са, Жа?быршы бектерден к?штірек серік керек болды. М?ндай адам Исан-Б??ы ?лгеннен кейін, Мо?олстан та?ына отыр?ан Ж?ныс хан еді.
Ежелден ?аза? рулары жа?атай, мо?ол хандарымен достасып келген. Мо?олстанда бір тірегім болса, м?ртымды балта кеспейді деп ойлады Ж?нібек. Оны? ?стіне Ж?ныс хан Мауреннахрда?ы А?са? Темір ?мірлерімен байланысты. Самар?ант ?міршісі ?бусейітті? баласы Омар шай?ы б?ны? ?ызын алып отыр. Т?бі Т?ркістан у?лиетін ?ан т?гіп жаулап алатындай к?н туса Самар- ?ант, Б??ар к?штеріні? сырт ?ал?аны ж?н. ?ашан да болса топтан?ан ?асы?нан, жекеленген жауы?ды же?у о?ай. Ал ?азір сондай ?діске жол бар. ?біл?айыр д?ние сал?аннан бері, Темірлан та?ына ?арайтын у?лиеттер жеке-жеке б?лініп кеткен. «Орта? ?гізден о?аша б?зау» деп ?арайтын с?лтандар?а, ?мірлерге жал?ыз ?міршіге ба?ын?аннан г?рі, ?р у?лиетті б?ліп билеу тиімді к?рінген. Жауы? ?зі осындай халде т?р?анда, неге оны? осал жерін пайдаланбас?а? Ж?нібек ?з ойын іске асыру?а осы кезді? д?л екенін еске алып, ?ыз беріп, ?ыз алысайы? деп Ж?ныс?а кісі салды.
Жа?а іргесін ?алап келе жат?ан ?аза? ханды?ыны? Т?ркістан ?лкесін ?айтып алудан да б?тен толып жат?ан істері бар. ?скер ??ру, хан т?ртібін орнату, мемлекет за?ын — жа?а «хан жар?ысын» шы?ару, отыры?шы айма?тар мен к?шпелі тайпалардан хан ?орына, ?скер ?стау?а, мешітке, мемлекет ісін ж?ргізетін адамдар?а арнал?ан салы?, ?араж, ?шыр, зекет жинау. Сы?ана? пен Соза?ты ал?аннан бері ?ыпша? даласы мен Мо?олстан, Алтын хан, ?ара те?із жа?асында?ы ?алалармен сауда-сатты? ж?мысын к?шейту — хан ?сіресе к??іл б?летін м?селелер еді. Б?рынды-со?ды Д?шті ?ыпша?та ?алып?а т?спеген осындай ты? істермен ш??ылданып ж?ргенінде, Ж?нібек ?ыс ?тіп жаз шы??анын білмей ?алды.
Жаз шы?а Ж?нібек ?зіні? к?шпелі ел ?лы екенін есіне ?стап, ?аза? еліні? д?ст?рі бойынша, хан Ордасын Сы?ана?тан Сырдарияны? са?асына к?шірді.
Б?л ара шым ?йлі, к?ндіз-т?ні шула?ан базарлы, к?шесіне адамы сыймай жат?ан ?аладай емес, к?к шал?ын, ауасы да же?іл, ?рісі де ке?, ?амысты ал?ап.
Сырдария жа?асына келіп ?он?алы. Ж?нібекті? шаруасы б?рын?ысынан да к?бейіп кетті. Сайрам хакімі ?атта бектен, Мо?олстан ханы Ж?ныстан хабар келген. Б?л екеуі де Ж?нібекті? ?сынысына бірден ??лап т?спегенмен де, та?а «кет ?рі» еместігін білдірген. Сондай-а? Сауран хакімі ??лм?хамед те кісі жіберген. Хан ?сынысына ол теріс?а?пай жауап берген.
Ж?нібек осы м?селелерді Хан Ке?есіне салма? болды. О кезде к?рделі істі? б?рін Хан Ке?есі шешеді. Хан ?сынысын егер Хан Ке?есі ?абылдаса ?ана іске асады. Абылай хан?а дейін б?кіл ?аза? тарихында осылай болып келген. Ал Ж?нібек т?сында Хан Ке?есі екі т?рге б?лінетін. Бірін «Та?ана? ке?есі» деп атайтын, екіншісін «Т?рымтай ке?есі» дейтін. Біріншісі ?лкен Хан Ке?есі деген ма?ынада, екіншісі кіші Хан Ке?есі деген т?сінікте. Біріншісіне елеулі руды? басты адамдары тегіс жиналады. Онда хан сайлау, со?ыс ашу т?різді к?рделі істер ?ана ?аралу?а тиісті. Сонды?тан б?л ке?есті кейде ?ш ж?зге б?лінерде бас ?ос?ан жеріні? атымен «?арат?з ке?есі» деп те ата?ан. Ал Т?рымтай ке?есінде бас?а ж?рт?а елші жіберу, ?оныс?а жер б?лу т?різді же?ілдеу м?селелер шешілген. Б?л ке?еске Маймене мен Майсарыдан б?тен, Орда ма?ында?ы ?скери ?олбасшылар, хан балалары ?атынаса алады. Бірінші Ке?ес жылына бір м?ртебе, екінші Ке?ес апта сайын бас ?ос?ан.
Ж?нібек ?зіні? д?д?малдан?ан ісін, Хан Ке?есіне ?оймай т?рып, к?біне ?асым с?лтанмен а?ылдасатын. Б? жолы да осы ?детіне сап баласын, ?зі отыр?ан Жа?ан б?йбішесіні? ордасына ша?ырттырды.
К?н жа?а батып, т?менгі ауылды? малы келіп азан-?азан болып жат?анда, кешке таман?ы аласапыран ?леті еді. К?ндіз ысты? боп, к?н бата ?ана самал жел т?р?ан. Орда іші сал?ындай т?ссін деп хан есікті ?дейі ашып ?ой?ан. Баласымен с?йлесер с?зін жат ??ла? естімеске к?зет жігіттерін де «?рірек барып к?зеті?дер» деп, Орда ма?ынан алыстау жерге ?уып жіберген.
— Ымырт ?йіріле ?асым да келді. ?кесі оны? с?лемін алып о? жа?ына отыр?ызды да:
— Пешпенті?ді шешіп таста, дене?ді жел аймаласын, — деді, с?йтті де ?ымыз ??йып отыр?ан б?йбішесіне, — шам жа?асы? ба, ?айтесі?, — деп к?з ?иы?ын аударды.
Сонау Жанбике о?и?асынан кейін ?ш жыл ?тсе де, Жа?ан б?лендей ?згере ?ойма?ан-ды. С?л толы?айын деген т?різді, ?йтпесе сол бая?ы к?л жа?асына шы?ып таран?ан а??у-?аздай с?нді ?алпы. Жасы ?ыры?тан асып кеткенін есіне т?тып, баласыны? к?зінше орнынан ілтипатпен т?рып, жайшылы?та?ы еріне деген ?ылты?-сылты? мінез к?рсетпей, ?деппен с?ндене майыса, керегеге ілулі ?ытай шамын жа?у?а кірісті.
Ж?нібек аспай-саспай, алдында?ы алтын кеседен уыз ?ымызды бір ?рттап ?ойып ??гімесін бастады:
— Б?гін Алмалы?тан Ж?ныс ханнан кісі келді, — деді ол. — Кеше Сауран хакімі ??лм?хамед-тархан мен Сайрам хакімі ?атта бектен жеткен хабарды естіген шы?арсы??…
— Еміс-еміс ?ана…
— ??лм?хамед-тархан ?лі ?р к?кіректігіне салып, — деп келе жатты да, кенет то?тай ?алды. Д?л осы с?тте есік жанында?ы ?оржыннан ша?па? тас алу?а бара жат?ан Жа?ан ?асымды ?лденеден ?ор?ай «алла» деп дауыстап жіберді де, жерге шал?алай келіп г?рс ??лады. Ж?нібекті? к?ргені ашы? есік алдында ?ара?
