ая?ы немен тынба??» — ?згеден г?рі ?асым с?лтан к?бірек ойланды. К?ресті? ал?аш?ы кезе?і ая?тал?ан т?різді. Анасыны? анты орындалып, ?зін ?асым ?шін ??рбан етті. Ал ?кесі Ж?нібек, он жыл б?рын айт?анындай, М?хамед-Шайбаниды? ?зінен болмаса да, оны? жауынгер батырынан ?аза тапты, ту?ан а?асы М?хамед-Шайбаниды? інісі Махмуд-С?лтаннан бет-аузы адам ?ара?ысыз боп жараланды… Б?рі осыдан он жыл б?рын анасына ант берген к?ніндегі ??гімедей болып шы?ты. Осындай тартыс ?анды кекке айналып бара жат?ан жа?дайда, енді ?зі сонда?ы анасына берген антын орындай алар ма?
?асым ауыр к?рсінді. «Жо?, жо? ?айткен к?нде де антты орындауы керек. Ана?а берген с?зін б?зса ?ар?ыс атады…»
?рине Б?рынды? ханны? ?скери басшысы болып ж?ргенде б?л антын б?збайды, ал егер ерте? алтын та?-айда?арды? ?стіне отыру?а тура келсе ?айтеді? Апалы-сі?ліліні? балалары т?гіл, бір анадан, бір ?кеден ту?ан егізді айыратын, бірін-бірі бауыздататын ?ан??мар алтын та?-айда?ар ?асым с?лтанды б?гінгідей ?з еркіне ?ояр ма?
?й, ?оймас. Алтын та??а отыру — ?з басы?ны? айда?ар?а айналуымен те? емес пе? Те?, с?з жо? те?.
Биыл?ы жыл ?асым с?лтан?а ауыр тиді. Б?рынды?ты? орынсыз ж?мсауымен дайынды?сыз тиісіп бір-екі рет М?хамед-Шайбаниден же?іліп ?алды. Оны? ?стіне хан т??ымын ?анаушы сана?ан «Жал?ыз к?з» батыр, ?лділерден опы? жеген малшы-жалшыларды жинап, ?асымны? да екі ?ос жыл?ысын айдап ?кетті. Сыр бойыны? т?менгі жа?ында?ы балы?шы ауылдар?а апарып ?лестіріпті деген сыбыс та ??ла?ына жеткен. Біра? ?асым жыл?ысын іздеп ол ауылдар?а аттанбады. ?йткені, д?л осы кезде е? жа?сы к?рер ?йелі Ханы?-С?лтан Ханша ?л тапты. Атын ?асымны? ?зі Ха?назар ?ойды.
К?п ?атын алатын хан т??ымы бала?а зар болмайды. Біра? ?асым осы Ха?назар?а ?те ?уанды. ?зіні? ізін басар ?аза?ты? ?йгілі ханыны? бірі боларын білді ме, к?ндік жерден ат шаптырып ?лан-асыр той істеді. Ора? барымталап ал?ан к?п жыл?ысын енді ол сонау балы?шы кедей ауылдар?а ?лым ?шін берген сада?ам деді.
ІV
«Екі к?з бірін-бірі ш??ымас?а аллата?ала ортасына м?рынды жарат?ан» деп ?аза? бос?а айтпа?ан. Б?рынды? та??а отырып, ?асым с?лтан ?скербасы, я?ни ?мір-эль-умера бол?аннан кейін, к?п кешікпей-а? араларында ?айшылы?тар туа бастады. Негізгі ала ауызды? Б?рынды? пен ?асымны? ?аза? ханды?ыны? келешек саясатыны? ?андай болуы керек, деген м?селедегі екеуіні? к?з?арасынан ту?ан. Оны? ?стіне ?біл?айыр Ордасын ?айта т?р?ызуды к?здеген М?хамед-Шайбани мен Махмуд-С?лтан жайында?ы араларында?ы алалы?ы ?осылды.
А??ал батыр, ?ыс?а томыратын морт мінезді Б?рынды? ?аза? ханды?ыны? келешегі тек со?ыста деп ойла?ан. Жасынан жауынгершілікті м?рат еткен, то? мойын, ?з дегенін д?ниені? тетігі к?ретін ?айсар хан ?аза? ханды?ыны? к?шею жолы тек к?рші елдерді шабуда деп ???ан. Сонды?тан ол ?зі де ?немі ат ?стінде болып, ?згеден де соны тілеген. Ал ?асым б?тен пікірді? адамы. Оны? ойынша ?алы? ?ол, со?ыс тек жаудан ?з жері?ді ?айтарып алу ?шін ?ана керек. ?аза? ханды?ыны? к?шею жолы ?немі со?ысуда емес, алдымен ?зі?е ешкімні? тісі бата алмайтын айбарлы, ?ой ?стінде боз тор?ай ж?мырт?алататын бейбітшілікті арман еткен ел болуда деп т?сінген. Осындай ойда?ы ?асым ?немі жоры?, ?немі шап?ыншылы? халы?ты ж?детеді десе, Б?рынды? «жо?, олай емес, жауды? жер, суын тартып алып, д?ниесін тонау ер ж?ректі ?аза? жігіттерін байытады, ал жоры?, ?рыс тек халы?ты шыны?тырады, са?ылда?ан аяз бен б?р?ыра?ан боранда ?скен к?кжал ?ас?ырдай ?айтпас ?айсар етеді. Б?ндай елге ешкім де беттей алмайды. Ал жауы ?оры??ан елді? ханды?ы да берік, айбынды келеді. Сол себепті ?аза? еліні? е? мы?ты саясаты со?ыс болу керек» деп т?жыр?ан. Хан билігіне ба?ынбау?а ?а?ы жо? ?скербасы ?асым лажсыз Б?рынды?ты? б?йры?ын орындап, ж?мса?ан жоры?тарына бару?а м?жб?р бол?ан. Осындай орынсыз жоры?тарды? кейбіреулерінде жауына к?ші жетпей же?іліп те ?алатын. ?рине, Б?рынды?ты? м?ндай ?ылы?тары ?асымны? к??ілінде о?ан деген наразылы? тудырды. Ал М?хамед-Шайбани мен Махмуд-С?лтан?а келгенде, Б?рынды? екеуін тезірек ??ртуды тілесе, ?асым ?ос б?ріні? бетін Т?ркістан ?лкесінен ?айтарып, А?са? Темір ханды?ына ?арсы ж?мсауды к?здеді. ?біл?айырды? к?птеген ?мір, с?лтан, мырзалары М?хамед-Шайбани мен Махмуд-С?лтанды жа?тайтынын т?сінетін ?асым, ?аза? еліні? айбынды жауы А?са? Темір Ордасын ??лату ?шін, іріткіні жау тобыны? ?зінде шы?арса? деген тілекті ??птады. Мауреннахрда?ы Мо?ол, Жа?атай тархан, мырза, ?мірлерін к?шейтуден к?рі, М?хамед-Шайбани мен Махмуд-С?лтанды ?з жа?ына шы?арып, аналар?а ?арсы пайдалануды д?рыс к?рген.
Б?л м?селеде хан мен оны? ?скер басыны? арасында о?ай ?те алмас т???иы? пайда болды. Егер б?лар тіл тауып, бір шешімге келмесе, б?л т???иы? екеуін бірдей батырып кететіні с?зсіз еді. ?йткені ?ас жауы?а досты? к?збен ?арау — елі?ді сатумен те? ?ылмыс. Б?рынды? ойынша ?асым сол ?ылмыс?а таяу ж?р. ?рине, м?ндай жа?дайда арасында?ы ала ауызды? екеуіне бірдей ?атер.
?йткенмен б?л т?йінді ?ос б?ріні? ?здері шешті.
М?хамед-Шайбани Ташкент билеушісі жа?атайлы? С?лтан-Махмуд хан мен Самар?ант ?міршісі ?бусейіт ханны? ар?асында Сы?ана?, А?р??, ?згентті ал?аннан кейін, б?л же?істеріне ?ана?ат т?тпай Хорезмге аттанды. Жолай Тырса? бекінісін шауып, ?зіні? а?р??ын[53] осы арада ?алдырып, Хорезмді ?оршады. Хорезмді ?не аламын, міне аламын деп т?р?анында, кенет ?ала?а ?орасан ?міршісі жа?атайлы? С?лтан-Х?сайын мырза жіберген жиырма мы? ?скер к?мекке келді. М?хамед-Шайбани амалсыз кейін ?айтты. Д?л осы кезде Ташкент билеушісі С?лтан-Махмуд хан кеп Отырар у?лиетін басып алды. Ол ?лкен той жасап, м??гілік ода?тас боламыз деп достасып, Отырарды М?хамед-Шайбани?а басыбайлы беріп, ?зі ?скерімен Ташкентке ?айтып кетті.
Т?ркістанны? Сы?ана?, Отырар, А?р??, ?згент секілді негізгі ?алаларын ?олына о?ай т?сірген М?хамед-Шайбани, енді ?скер жинап Сауранды басып алма? болды. Б?ны естіген Яссы мен Отырарды? ?кімі М?хамед-Мазит тарханны? баласы ??лм?хамет-тархан ?арсы т?ру?а к?шіні? жетпейтінін біліп, ?й ішін, н?керлерін, ?зіне берілген адамдарын алып Яссы?а ?ашты. ?ала бос ?алды. Сауранны? а?са?ал, бек, саудагер бас адамдары жиналып ?аланы енді М?хамед-Шайбаниды? інісі Махмуд-С?лтан?а бермек болды. Олар «Шайбани намеде» айт?андай: «Келі?із, б?л ?йде ешкім жо?» деп хат жазып, кісі жіберді. Махмуд- С?лтан бос жат?ан ?ала билігін ?з ?олына алды. М?ны естіген М?хамед-Шайбани Отырардан інісін ??тты?тау?а Сауран?а келді. Бірнеше к?нін той-думанда ?ткізіп, Отырар?а ?айтпа? болды. Біра? інісі Махмуд?а: «Са?ан ?аланы? басты адамдары Сауранды лажсыз берді. Егер б?л ша?ар?а шын ?ожа бол?ы? келсе, ?аладан оларды тезірек ?у» деп а?ыл берді. Махмуд-С?лтан а?асыны? д?рыс а?ылына к?нбегеніні? сазайын тек артынан тартты.
М?хамед-Шайбаниды? ба?ы к?ннен-к?нге к?теріле т?сті. Шайх-Хайдар ?аза тауып, ?біл?айыр Ордасы ??ла?ан кезде ?р?айсы ?з ?лыстарына, ша?арларына, у?лиеттеріне тарап кеткен ба?адурлар, ?мірлер, бек, мырза, с?лтандар ?айтадан М?хамед-Шайбани ма?ына жинала бастады. М?ны к?рген Яссы ?аласыны? хакімі М?хамед-Мазит-тарханны? з?ресі енді шын ?шты. Айба? хан мен Ахмед ханнан ?ор?ып, сонау Астраханьнан ?ашып келген М?хамед-Шайбани?а ??ша?ын жайып ??рмет к?рсеткенінде, ол ?ойнына ?андай ш?бар жыланды салып ал?анын енді т?сінді. М?хамед-Мазит-тархан ?ойнына ?зі сал?ан осы жылан ?анша кішкентай, ?лсіз бол?анмен де, ?зіні? ?ан ??марлы?ын істеді. Он-он бес жылды? ішінде ?ауырт ?сіп, к?дімгі он кез ?ара ш?бар айда?ар?а айналды. Енді М?хамед-Мазит-тарханны? ?ойнына сыйма? т?гіл, ?зін ж?ту?а ы??айлан?ан жайы бар. Айда?арды? ал?аш?ы ыс?ырынуынан з?ре-??ты ?алма?ан тархан жанымды ?айтсем са?тап ?аламын деп, жедел шара ?олдана бастады. Егер дер кезінде М?хамед-Шайбаниды то?татпаса, бір к?ні, ?бден к?шейіп ал?аннан кейін, Яссыны да тартып алатынына шек келтірмеді. Ол е? алдыменен жанындай жа?сы к?ретін он т?рт жасар кенже ?ызы ?ибадат-Бегімді, ?асына бірнеше батыр н?керлерін ?осып, баласы К?лм?хамед-тарханмен бірге, Самар?ант?а ж?ргізеді. Б?л к?шпен бірге бар ?ымбатты д?ние- м?лкін де жіберді. Т?ркістан у?лиеті б?рын?ы д?ст?рі бойынша ?лі де Темір Ордасына ба?ынды. Ал Самар?ант болса, б?л Орданы? астанасы. Тархан Самар?антты к?шті санайтын. ?ызы мен баласы, д?ние-м?лкі Самар?антта т?рса, М?хамед-Шайбаниды? ?олы жетпейді деген пікірге келген. Сол себепті де к?шті тезірек ж?ргізуге асы??ан. Біра? б?л к?шті? шы??анын М?хамед-Шайбани жа?ыны? адамы Ма??ыт Орыс бек естіп ?алады. Жиырма батыр, екі ж?з сыпаймен келіп шабуыл жасайды. К?лм?хамед-тархан ?асында?ы серіктерімен жан аямай жауымен ?рысады. Бірнеше адамды найзалап ?лтіреді. Біра? а?ырында же?іліп, ?зі ?ашып ??тылады.
Орыс бек М?хамед-Мазит-тарханны? ?ызы мен д?ние-м?лкін М?хамед-Шайбани?а ?кеп тапсырады.
