?ылшы?, тайшадай арлан т?беті ерді.
Бас?а с?з айтпай, зерлі шапанын иы?ына бос салып жал?ыз кетіп бара жат- ?ан ?біл?айырды? со?ынан Тайман т?нере ?арап т?рды да, жанына келген серіктеріне:
— ?аза бол?ан жігіттерді? ?йлеріне хабар бері?дер, — деп б?йырды да, Б?генбай батыр?а арнап тігілген ?йге ?арай беттеді.
А?ыза? желге ма?дайын с?йгізе ?біл?айыр хан жападан-жал?ыз келе жатыр. К?зі алыста?ы к?кжиекте. Жан д?ниесі астан-кестен болып, ?ара торы ж?зіне ыза теуіп, с?рланып кеткен. Церен-Доржиды ?лтіріп, оны Бара??а жаба алма?аны жанына ?атты батып келеді. Б?рын?ыдай емес, Бара?пен екеуіні? арасында?ы болмашы к?пір біржолата ??ла?ан. ?алден Церен де б??ан деген а?ыр?ы сеніммен енді м??гі ?оштасады. Жо??ар ?онтайшысы ?біл?айыр ханды ??ртпай, Кіші ж?з жеріне шабуылын то?татпайды. Б?ны? б?рін ?біл?айыр ап-аны? сезінді. А?ыл-ойын жайла?ан с?рапыл ашу, ?шпенділік т?ла бойын ?рттей к?йдіріп ?кетіп барады. ?сіресе, Н?рбикеге ызалы. Кеше Бара?тар кеткеннен кейін, ке?ес ??рып отыр?анда ауыз?ы б?лмеде шолпыны? сылдыры шы??андай болып еді. Енді міне… сол ауыз ?йде ж?рген Н?рбике екен. Оны? не айт?анын ?з ??ла?ымен естімесе де, Бара?ты? асы?а ж?ріп кетуінен б?рі де белгілі болды. Н?рбике с?лтан?а ??ша?ын ?ана жайып ?ойма?ан, ж?байыны? ??пиясын да аш?ан. ?андай опасыз!
Енді оны бір с?т ?кініш биледі. Т?нде ашу ?ысып т?р?ан ша?та хан ?бес ??лы?ты то?алын жендеттеріне ?лтіртпек те бол?ан, біра? ?анды жолдан бас тартып еді. Он жыл бойы балдан т?тті л?ззат сыйла?ан ?ылы?ты ?йелін ?з ?олынан ?лтіруге ?има?ан. Опасызды?ы ?шін м??гі тала? етіп, еліне ?айту?а б?йры? берген. Сол к??ілшектігіні? зардабынан енді, міне «?ап!» «?ап!» деп тістене а? ?рады.
Жо?, ?біл?айыр к??ілшек жан емес. Кіші ж?зді? та?ына отыр?ан жиырма жылды? ішінде досына да, ?асына да к??ілшектік істеп к?рген жо?. М?ны? тамырында да ?лы бабасы Шы??ыс ханны? ?аны бар-ды. Рас, ?біл?айыр Ж?нібек ?рпа?ыны? кіші тарма?ына жатады.
Ж?нібекті? то?ыз баласыны? ішінде бір анадан ?сна? пен Ж?дік ту?ан. Ж?дікті? балалары жеті атасынан хан болып келген. Ал ?сна?тан тара?ан Б?ла?ай ??яннан оны? баласы Айшуа?, Айшуа?тан ту?ан Нырыш, Нырышты? баласы ?з ?кесі Аджа?а (Абдолла?а) дейін, бірде-бір хан болып к?рген жо?. Ба? пен дарын жеті атадан кейін бір ?онады деген ?аза?та ?ауесет бар, м?мкін содан болар, Ж?нібекті? жетінші буыны ?зі хан болды. Онда да тек Кіші ж?зге ?ана. Рас, ?лкен Ордадан б? да д?меткен. ?тте? не керек, ба? к?ндес туыстары ма?сатына жеткізбеді. Ал Кіші ж?з жеке отау тігіп, ?біл?айырды ?зіне хан сайласа, о да сонау Їш ж?зді? ?ара ша?ыра?ы — ?лкен Орда ханды?ы болжырап нашарлап кеткенні? н?тижесі! Ал ел басына к?н туып, Жо??арды? ?алы? ?скері ?апта?анда, ?аза? ж?ртын біріктіріп жауына ?арсы т?руды бас?арса, онысы ?зіні? ерлігіні?, к?регендігіні? ар?асы. ?біл?айырды? б?л ?асиеттері ж?рт алдында абыройын асырды, кейде исі ?аза? еліні? к?семі д?режесіне дейін к?терді. Орта ж?зді? кейбір ру басшысы, Ж?нібек секілді батыры б?ны? со?ынан ерді, ?арындасын алып, жекжат болды. Соларды? демеуімен ?біл?айыр ?зін кейде бар ?аза?ты? жо?таушысы ретінде сезінді. ?рине, к?пшілікті? к?кейкесті арманы — тынышты?. ?біл?айыр халы?ты? сол тілегін пайдалана білді. ?лы Россия?а бізді ?арама?ы?ыз?а алы?ыз деп е? бірінші боп хат жазды. ?зге хандардан г?рі ?біл?айыр ?ытай, Жо??ар бо?дыхандарыны? ?аза? елін м?лдем ??рту?а бел байла?анын жа?сы т?сінді. ?біл?айырды? ?ылы?ы ?лгі боп, С?меке хан да орыс патшалы?ыны? ?ол астына кіруді талап етті.
Ал жо??ар дауылыны? ?ар?ыны с?л басылып, ?аза? елі кей жерде олар?а т?теп беріп, к?рі С?мекені? орнына Орта ж?зде ?білм?мбет, Абылай, Бара?, ?азыбек секілді ел бас?ара алатын адамдар шы?а бастап еді, ел билеп отыр?ан «игі жа?сылар» екі б?лінуге айналды. Россия патшалы?ыны? ?олты?ына кіріп алып, ?біл?айыр б?рімізге ?стем болма?шы деп ?оры??андар да табылды. Олар енді ?біл?айырды? саясатын теріс к?ріп, кешегі жауы жо??арлы?тармен келісімге келуге де бар екенін жасырмады. Соны? бірі Бара? с?лтан, Ал ?білм?мбет пен Абылай…
?біл?айыр беті ау?ан жа??а ж?ріп келеді. Тек ??ла?ын ?айшылап ?ара ?ылшы? к?рі т?беті ?ана со?ынан ?алмайды. Расымен ?білм?мбет, Абылай, Бара? жо??арларды? жал?ан д?лелдеріне сеніп, кешегі т?гілген а?айын-туысты? ?анын кешпек пе? Жо??арларды? айтуы бойынша, ?аза?тарды? жерін, малын тартып алу ?шін талама?ан к?рінеді. ?ытай бо?дыхандары апат?а ?шыратып жат?ан кезінде, Жо??ар елін ?аза? батырлары ?немі шауып, ?бден зы?ырдандарына жеткен-мыс. «А?табан ш?бырындыда» Жо??арларды? ?аза? еліне істеген ?иянаты, к?рі-жасына ?арамай ?ырып, ен даласын ?ан?а боя?аны соны? ызасы-мыс. Айыпты ?аза? елінен ал?ан кегі-мыс. Расында солай ма еді? Жо?, бекер с?з! Ол кездерде ?ытай мен Жо??ар арасы ?андай болса, ?аза? пен жо??ар, ?ытай мен ?аза? арасы да сондай еді ?ой. Бы?ы?ан, ?сіп келе жат?ан малына жайылым іздеген жо??арлар бос жатпа?ан-ды. Ертістен бері ?арай, таудан ??ла?ан ?орым талай рет ж??ки ?апта?ан. Б?кіл тарихында ?аза? жауынгерлері Жо??арды? жерін тартып аламын деп, Ертістен асып со?ыс аш?ан емес. Рас, ?зі келген жаумен сан ай?ас?ан, ?р?ашан да же?іп, кейін шегіндіріп отыр?ан. Осыны? б?рін ?білм?мбет, Абылай, Бара?тар білмей ме? Білсе керек-ті. Онда жо??арлы?тармен ?алай бітімге келіп, ?олты?таса ?алма?? ?лде айла ма? Мені? орыс патшалы?ыны? ?ол астына кіріп к?шейіп кеткенімнен ?ауіптеніп, біз Жо??ар жа?ындамыз деп, ма?ан халы?ты ?арсы ?ойма? па? Олай болса ?здері де орыс патшалы?ына ба?ыну?а бармыз деп, менімен жарысып неге бірнеше рет у?де берді? Б?л ?андай ойын? ?рине, Бара?ты? ?ста?ан жолы ежелден бас?а. Ал сонда Орта ж?зді? ханы мен бас?а с?лтандарынікі не? Жо??ар мен орысты ?тірік бірін апа, бірін жезде еткен боп, ?здеріне д?рыс ?аратып, ?аза? еліне тек ?з бастарыны? ?стемдігін ж?ргізбек пе? ?рине, содан барып ж?рт Орта ж?з с?лтандары бізді? жо?ымызды жо?тайды екен деп ?рі ?арай ауып бара жат?аны ха?. Ал Бара? секілді с?лтандары мені тіпті орыс патшалы?ына ел-ж?ртын сат?ан адам ?ып к?рсетпек. Т?бі елімізді? де, келешек ?рпа?тарды? да к?зі жетер, б?гінгі ?рекетімді а?тар; бізге ?ал?ан жал?ыз жол — ол Россияны? ?ол астына ену. Б?гін к?шті болып к?рінгенмен, бар тірлігі ??р мал ?сіру, ?зінен ?лсіз елді шабу бол?ан Жо??ар тайпасы да к?ні ерте? не ?ытай?а, не Россия?а ба?ынады. К?ні ерте? бізге ту?ан к?н олар?а да туады. ?йткені, ?лы мемлекетке лайы? ?айнар б?ла?ы, к?зі тайыз. ?нері, білімі, шы?арып жат?ан ?ор?асыны, темірі, егіп жат?ан егіні, ?сіп жат?ан бау-ба?шасы, салынып жат?ан ?аласы, бекінісі жо? ел ?за? ?мір с?рген емес. Бір ?атты боранда бар малынан айрылып ?алатын, еліні? шетіне жау келсе ??р сойылы мен отты ж?регін ала шабатын біз секілді ел жан-жа?ы?нан ?алы? жау ?аптап т?р?анда, ?з алдына жеке ж?рт болып т?ру ?айда?! Т?ра алмайды. Осыны неге т?сінбейді олар? Жо?, біз ?айтсек те Россия мемлекетіні? ?олты?ыны? астына кіруіміз керек. Б?л ?аза? еліне бірден-бір келешегі бар жол.
?біл?айыр с?л кідіріп т?рып ?алды. Оны? с?р?ылт к?зі т?нжырап кетті. «Мені Ор ?аласын салдырма?сы?» деп айыптайды. Ор ?аласын салдырсам, ?аза? елін Россия?а ба?ындыру ?шін салдырам. Оны жасырып отырмын ба? Егер с?зіме к?нбесе, айт?анымды к?шпен істетем. К?шпен ба?ындырам! ?з хал?ыма ?зім осылай зорлы? к?рсетуім, біле білсе сол халы?ты? ?зі ?шін емес пе? Б?гінгі ісіме, ерте? болаша? ?рпа? ал?ыс айтады! Ал осы арманым ?шін, жолымда кім ?арсы т?рса ая?ымны? астына сап таптаймын! Сол ?шін ма?ан ?аза? жеріне салынар Ор бекінісі керек! Ол бекіністе м?здай ?ару-жара?ты, аузы т?кті к?п солдат болу?а тиісті! ?рине, ?астарым «осыны? б?рін ?біл?айыр ?з басы ?шін істейді, орыс патшасыны? к?шімен б?рімізге хан бол?ысы келеді!» дейді. С?здерінде шынды? бар, рас мен орыс патшасына с?йенген хан бол?ым келеді. К?шті хан бол?ым келеді. Бір жа?ынан, надан ел-ж?ртым, сені? ?амы?ды ойлайтын хан бол?ым келеді. Хал?ым, са?ан адал екенімді кешегі ?ыр?ын ?рыстарда к?рген жо?сы? ба? ?з басымны? ?амын ойлап ?ай жерде б??ып ?ал?аным бар? Алда?ы уа?ыттарда да б??ып ?алмаспын! О?ан ар-?ятым ку?!
?біл?айыр кілт то?тады. К?птен бері ж?рек т?бінде жат?ан бір ауыр ой кеудесіне кенет шаншудай ?адала ?алды. «Ал егер мені? ?мітім а?талмаса ше? Сонау салын?алы жат?ан Ор ?аласы, Бара? с?лтан айт?андай, ?зіміз ??лайтын ор?а айналса, ел-ж?рт?а не деймін? Жо?, олай болуы м?мкін емес, егер а? патша мені тек хал?ымны? м??кір-н??кірі етіп пайдаланба? болса, онда… Онда… Мен де алысып ?лем! Осылай етуді ??р ?з басым ?ана емес, мына ?р?айсысы ?р тайпа елді бас?ару?а жарап ?ал?ан ?л-?ыздарыма да ?сиет етіп тапсырып кетем!
… ?біл?айыр ханды ба?алай білмеген кейбір орыс пен ?аза? тарихшылары оны ?ара басыны? ?амы ?шін ж?ртын сат?ан, ба? к?ндес жауларын табаныны? астына саламын деп ?аза? елін Россия патшалы?ына ба?ындыру саясатын ?олда?ан дейді. Сол бір ?илы кезе?де ?біл?айырды? т?пкі ойы солай-а? делік… Біра? болаша? тарих, ?ста?ан жолыны? д?рыс екенін ай?ындады. ?аза? еліні? Россия?а ба?ынуыны? ?ажеттігі ?біл?айырды? ?з басыны? ?амынан к?рі, ?леуметтік ?асиетін жо?ары саты?а ?ойды. ?біл?айыр ?ста?ан саясаты ?шін еш уа?ытта к?рестен б??ып ?ал?ан емес. О?ан ку? ?ан майданда ?немі ал?ы шепте болуы, ?ауіп-?атерді кезе?дерде ?з басын ?ор?ап ты?ылып ?алмауы. ?ста?ан жолы ?шін ?з басы т?гіл, ту?ан балаларыны? еш?айсысын аямай кезек-кезек аманат ретінде патша ?ол астына беруі. Демек, б?ны? б?рі Россияны? ?ол астына кіру керек екеніне оны? шын ж?регімен берілгендігін к?рсетеді.
