?біл?айыр ?анша ?атыгез бол?анмен балаларыны? орыс ?аласына аманат боп барып, т?лім-т?рбие, ?нер-білім алуын ?уатта?ан. ?рине орыс т?релеріні? арасында ол ?зіне деген ?астарыны? да к?п екенін білді. Олар ?йел патша?а б?ны екі ж?зді деп хат та жазды. Келешек ?лкен ма?саты ?шін б?л о?ан да шыдап ба??ан.
?біл?айырды? т?рт за?ды, ?ш за?сыз ?йелінен он бестен астам ?л, ?ызы бол?ан. Ханны? к?зі тірісінде б?йбішесі Бопайдан ту?ан Н?ралы, Ералы, ?діл, Айшуа?, ?ожахмет ж?не ?алма? ?йелінен ту?ан Шы??ыс, ?аратай с?лтандар ?зіменен ?зе?гілес жау?а шауып, Орда ісіне кіріскен. ?біл?айыр б?ларын орыс бекіністеріне аманат етіп ?алдыру былай т?рсын, оларды е? ?ауіпті жоры?тар- ?а, тартыс-таластар?а жіберіп отыр?ан. Ханны? сайды? тасындай, кіле? «сен т?р, мен атайын» осы жеті ?лы к?п жа?дайда ?зіне с?йеніш, серік бол?ан…
?біл?айыр ?за? ж?рді. Ол ауылдан ?жепт?уір алыстап кеткенін а??ар?ан жо?. Оны? ойы енді баста?ан істеріні? ?аншалы?ты ?иынды??а т?сетініне ауды.
Ханны? Россия патшасы Анна Иоанновна?а жаз?ан хаты бойынша Тевкелев бір мы? жеті ж?з отыз бірінші жылы Кіші ж?з Ордасына келген ша?ында ?андай ?иынды??а ?шырамады? Жыл ?ткенде еліне ?зер ?айт?ан жо? па? ?біл?айырды? Россия патшасына басшыларымен тегіс а?ылдаспай, б?кіл халы? атынан хат жаз?анын со?ынан білген Кіші ж?з бен Орта ж?зді? шонжарлары не істемеді! Тевкелевті еліне ?айтартпай ?андай ?орлы? к?рсетпеді! «Б?л ?аза? жеріне ты?шылы?пен келген, бізді? к?шімізді біліп алып келесі жылы со?ыс ашпа?» деп, оны ?лтірмек те бол?ан. Д?л осы кезде баш??рт батырлары Тор?ай бойында?ы ?аза? ауылдарыны? малын шауып, ?лі Россия?а ба?ынуды? байыбына жете т?сінбеген халы?ты? наразылы?ын б?рын?ысынан да ?ршіте т?сті. ?рине, Б??ыбай батыр мен оны? к?йеу баласы Есет батыр кіріспегенде, о жолы Тевкелев те, о?ан еріп келген адамдарды? бірде-бірі тірі ?айтпа?ан болар еді. Рас, осы жолы Россиямен жа?ындасу ж?нінде к?п іс істелді. Б?хара мен Хиуа хандарына у?кілдер жіберілді. ?ара?алпа? еліні? ханы ?айыппен с?з ж?ргізіліп, оны? Россия ?ол астына кіргісі келетіні аны?талды. ?біл?айыр менімен а?ылдаспай ?атын патша?а хат жазды деп ?кпелеп ?ал?ан Орта ж?зді? ханы С?меке де хат жолдап, Тевкелевпен кездеспек болды. Біра? Ар?а жеріне ?арай осы кезде Жо??ар ?онтайшысы ?скеріні? бет ал?ан ?аупімен байланысты б?л кездесу болмай ?алды. Демек, ?з басына т?нген ажал?а ?арамай Тевкелев б?л жолы да ?аза? елі мен Россияны жа?ындастыру жолында к?п шаруа істеп кетті. Ол ?біл?айыр, ?білм?мбет, С?меке, Абылай, ?лы ж?зді? ханы Жолбарыс пен ?ара?алпа? билеушісі ?айыпты? Россия ?ол астына кіруге бар екенін біліп ?айтты.
Ал ?азір ?алай болма?? Тевкелев ?андай ?ауіп, ?андай жа?сылы?, ?андай жаманды? ?келе жатыр? Мырза не тілемек? Тілегін мен орындай аламын ба?
Кенет ол селк ете ?алды. Хан ордасына таяу тігілген ?араша т?ле?гіт аулынан «ой, бауырымдап!» бері ?арай шап?ан ері, ?йелі аралас бір топ адамды к?рді. Ш?бала??ы топ д?л хан т?р?ан белесті бетке алып келеді. Б?л сойыл?а жы?ыл?ан Тайман жігіттеріні? туыстары екенін ?біл?айыр жа?а ?ана ??ты. С?йткенше бол?ан жо? «ой, бауырымда?ан!» ?аралы топ хан жанынан ?те берді. Тек белес ?стіндегі ?біл?айырды к?ріп екі-?шеуі бері б?рылды. Алды??ысы к?рте? ?йел екен, астында?ы ?ш?ыр биесіні? тізгінін бос ?оя беріп, екі ?олымен шашын ж?лып, бетін тырнап, ойбайлап келеді.
?йел ?біл?айырды? т?сына таяй беріп, ?ос ?олымен биесіні? тізгініне жабысты. Бие то?тама?анмен, шабысын с?л б?се?детті.
— Жал?ызымнан айрылдым, ?арашы?ымнан айрылдым, — деді ол ?у даланы басына к?тере ?арлы??ан с?мды? бір ?ай?ылы ай?аймен. — Алтын к?нім батты, ?ара жыланы? ша?ты! Жал?ызымды ажал?а айда?ан сенсі?, ?біл?айыр хан! ??дай сені де жылатсын! Бала-ша?а?ны? ?ызы?ын к?рме! К?рі?де ?кір, к?рі?де ?кіргір тас бауыр хан!
Ашу ?ыс?ан хан ?алш-?алш етті. Баласы ?лсе — ел басына ту?ан к?йзелісте кімні? баласы ?лмей жатыр! Б?гін б?ны? жал?ызы ?лсе, ерте? мені? он ?лым бірдей ?анды ай?аста ?аза таппасына кім кепіл!
?біл?айыр жал?ызынан айрыл?ан сорлы ананы то?татар жылы с?з таба алмады.
— Тарт тілі?ді, ей сорлы! — деді ол а?ырып. — Бала? ?лсе жал?ыз сені? бала? ?ліп пе!..
— Тартпаймын тілімді! — деді ?ай?ыдан налы?ан бейба? ана. — ?анішер, ?ара ж?з! Адыра ?ал! Сен! Сен ?лтірді? мені? баламды! ?айтарып бер ойбай, ?айтарып бер, ата?а н?лет, ?анішер!
Ту?алы м?ндай с?з естімеген хан ашудан б?рын?ысынан да бетер жарылып кете жаздады. Ол д?л осы с?тте жал?ыз баласынан айрыл?ан мынау сорлы ананы? а?ылынан адасып кеткенін де а??армай ?алды. Екі ??ла?ын ?ас?ырша тігіп, шола? ??йры?ын б?ла?датып, иесінен б?йры? к?тіп т?р?ан ?ара ?ылшы? арланына:
— Айт! — деуге ?ана шамасы келді.
?анды к?з айбарлы ?ара т?бет ал?ымынан ала т?спек боп, екі ор?ып жанына жетті де, келіп ?ал?ан салт атты ?йелге ?арсы атылды. Сол мезетте ?йелді? со?ынан тепе?деп жеткен к?ре? байталды ?апса?ай ?ара жігіт ?олында?ы ??ры?ын итке ?арай ?ос ?олдап сілтеді. ?айы? ??ры? шекесінен тиген жолбарыс денелі ит бір-а? рет ?ы?сылай ша?? етті де, кісі бойындай к?терілген ?алпынан ?ара жерге г?рс етіп ??лап т?сті.
— Сорлы, сорлы-ай, ханда не шаруа? бар еді! — деді ол, ?йелді? шылбырына жабысып, — сені? бала? ?лді не, сені? ?зі? ?лді? не, о?ан б?рі бір емес пе!
?йелді? к?зі шарасынан шы?а, аузынан к?бік атып, бажылда?анына ?арамай, биені? тізгініне ?олы тиісімен-а? ?ліктер жат?ан ауыл?а ?арай тепе?деп шаба ж?нелді.
«Ой, бауырымда?ан!» ж?ртты? ?арасы ?шкен кезде, ?біл?айыр жерде с?лы? жат?ан итіні? ?асына келді. ?ос ?олдап ?р?ан ?айы? ??ры? арланны? бас с?йегін опырып жіберіпті. ?ып-?ызыл ?ан мен миы б?р?ырап жерде шашылып жатыр. Б?йірі ?зер ?ана б?лк-б?лк со?ып, к?зі тасырайып, кешегі топ ?ас?ыр?а жал?ыз шабатын ?ылшы? ж?ндісі енді талмаусырап ?ліп бара жатты. К?шігінен асыра?ан, сан ?ауіпті сапарларда ?зіне серік бол?ан итін ?имай ?біл?айыр ?за? т?рды. А?ыр?ы рет тынысын тартып, т?рт ая?ын бірдей жазып, тына ?ал?анда ?ана, теріс б?рылып кетті.
?біл?айыр ?за? ж?рді. Ба?ана?ыдай емес, бойынан ашуы тарап, енді бол?ан істі басынан ая?ына дейін к?з алдына елестете бастады.
А?ыр?ы он жыл ?міріні? ішінде ?немі ?ан жосы?ан с?мды?тарды? арасында ж?ріп еті ?йреніп кеткендіктен бе, бойын тез-а? жинап алды. Кенет баласынан айрыл?ан жа?а?ы ?арт ?йелді? «?анішер!» деген с?зі ??ла?ына ?айта келді. Сонда барып б?л ?йелді?, итін ?рып ?лтірген жігітті? кім екенін есіне т?сірді. Осы ?йелді бая?ыда ?ара?алпа? елінен олжалап ?келіп, ?зіні? т?ле?гітіне ?ос?аны ойына келді. К?йеуі ?ліп, жал?ыз ?лы ер жетіп, Тайман жаса?ында ж?ретін. Енді б?гін о да мерт болды. И?, ?йелді? ?біл?айырды «?анішер» деуге шын ха?ысы бар екен. Енді итін ?лтірген жігітті? де кін?сін кешкен т?різді. Жігіт ?зіні? ?арулы жыл?ышысы, жа?а?ы ?йелді? ?айнысы Х?сайын деген. ?атты с?зек боп ауырып, т?сектен т?р?анына бір айдай бол?ан. Б?гін-ерте? жыл?ы?а шы?па?шы еді.
Б?л адамдарды? ?здері де, та?дырлары да таныс бол?анды?тан ба, хан енді ?лгі о?и?а жайын естен шы?ару?а тырысты. Біра? оны? ойынан бір н?рсе кетпей-а? ?ойды.
?рыста ер жігіт ?аза тапты деп ешкім де ханды с?кпесе керек еді. Б?л ел салтында жо?. Ал б?гін неге б?лай болды? Ханды бала?аттар, аяулы итін ?лтіртер б?лар?а м?ндай желік ?айдан бітті? М?нда ?андай себеп бар? Жал?ыз ?ара халы? емес, батыр, с?лтандар да ?біл?айыр?а ?арсы с?йлеуді жиілетіп ж?р. Осыларды? б?ріні? т?бірі неде? Жарайды, ж?рт ?рыстан, со?ыстан ?ажыды делік. Мезі бол?ан ж?ртты? тілі де шы?а бастауы м?мкін. Б?л бір а?и?аты болар. Екіншісі неде? Екіншісі… ?біл?айыр мойында?ысы келмегенмен мойындау?а м?жб?р болды. Екіншісі — «А?табан ш?бырындыны?» ал?аш?ы жылдарында?ыдай емес, халы? алдында ?адіріні? т?се баста?анында еді.
… Т?н ортасы ауа хан ?зіні? ауыр ойларынан сергігендей сезінді. ?арсы алдында?ы оша?ты? ?ызыл шо?ы с?нуге айнал?ан. Тыны? т?нде жас ?и т?тініні? болмашы к?лімсі исі келеді. Ар?ы беттен ?гізша?аланы? ??ла??а жа?ымсыз ай?айы естіледі.
?біл?айыр отыр?ан диірмен тасынан т?регелді. Кенет ?н бойы дірілдеп кетті. ?арсы алдында б?гін ?ана жы?ыл?ан а? отауды? жапырыл?ан орны жатыр екен. И?, б?л бір кезде ханны? жанындай жа?сы к?рген то?алы Н?рбикені? ?ымбат а? отауыны? орны еді…
ІІІ
?аза? даласыны? Россия ?ол астына кіруін бір ку?лік ?а?азбен, не бір указ к?німен атау м?мкін емес. Б?л онда?ан жыл?а созыл?ан ?за?, ?айшылы?ы мен ?иынды?ы мол ауыр ?алыптасу кезі еді. Ж?не ?аза?
