еліні? Россия?а ?осылуын бір ханны?, ?ала берді бірнеше ?айраткерді? есімдерімен ?ана байланыстыру — о да д?рысты??а жатпайды. Б?л за?ды шешімі бар, саяси, экономикалы?, ?скери фактілер секілді к?птеген себептермен шиеленіскен д?уіріні? тілегіне ?арай тарихты? ?зі жарат?ан перзенті. Россия?а ?осылу — рулар арасында?ы талас-тартыс, сол руларды? жа?рафиялы? жа?дайы — толып жат?ан ?асын да, досын да тудырды. Бір жа?ынан, ?шы-?иырына ??с жетпес ке? даласында ?аза? ?ауымыны? ?алыптас?ан т?ра?ты экономикасыны? жо?ты?ы ж?не негізгі к?сібі ??былмалы, к?шпелі, т?рмыспен байланысты бол?анды?ы, екінші жа?ынан, Жо??ар шап?ыншылы?ыны? д?мпуі ?сер етіп, ру басшылары ?здеріні? Россия?а ба?ыну саясатын ?рдайым ?згертіп отырды. М?ндай жа?дайда Россия ?ол астына кіруді? кешегі ?олдаушылары б?гін о?ан ?арсы шы?ып, ал кешегі ?арсыларыны? б?гін оны жа?тауы — та??аларлы? іс емес-ті.
Біра? келешекке керексіз, болаша?ы жо?ты? б?рін ?зінен ?рі итеріп, тарих до??ала?ы ал?а ?арай айнала берді. Осылай ?аза? даласына аяуды білмес, орасан ?атты жа?а тарихты? дауылды к?ктемі келді.
Сондай-а? ?біл?айыр ханны? Анна Иоанновна?а 1730 жылы жаз?ан хатында?ы «?ор?аны?ыз?а алуы?ызды тілейміз» деген с?зді со?ынан шы??ан ресми ?а?азда «Россия ?ол астына алуы?ызды ?тінеміз» деп ?згертуі жайында?ы ?алымдарды? таластарыны? да керегі шамалы. ?рине, тарихи ку?лік ?а?аздарды? д?рыс аударыл?аны жа?сы-а?, біра? б?гінгі к?ні «?ор?аны?ыз?а алы?ыз», не болмаса «?арама?ы?ыз?а алы?ыз» деген с?здерді? ?андай айырмасы бар?
Тарихи деректерге ?ара?анда, Россия патшасы Анна Иоанновна ?біл?айыр хан?а берген грамотасында: «… ?здері?ні? ?тініштері? бойынша жо?ар?ы к?рсетілген тарауларды? негізінде, ?ыр?ыз-?айса? ханы ?біл?айыр, сені ж?не бар ?ыр?ыз-?айса? ?скерін ?ол астымыз?а алды?… Сонды?тан хан мен оны? бар ?скері бізді? императорлы? м?ртебеміз бен оны? м?рагерлеріне м??гі-ба?и адалды?ын са?тауы керек» делінген. Б?л грамотада: «Адал ж?не ?ділетті» патша?а ?ызмет істеу, со?ыс кезінде Россия ?скери басшыларыны? ?арама?ына ?ару-жара?ты ?ол болып келуі, Жайы? єазає-орыстары, баш??рт, ?алма? секілді Россия?а ба?ынышты ?лттарды шаппауы, ?аза? жері ар?ылы ?тетін орыс-сауда керуендерін тонамау, б?рын-со?ды ?ол?а т?скен орыс т?т?ындарын ?айтару секілді ?аза? хандарыны? міндеттері к?рсетілген. Сонда ?ана Россия патшалы?ы ?аза? елін ?з ?ор?анына алма? бол?ан.
?біл?айыр хан да, одан кейін «Россия ?ол астына кіріп адал ?ызмет істеуге» ант берген Орта ж?зді? ханы ?білм?мбет пен Абылай с?лтан да, сол жылы Б??ыбай мен Есет батыр баста?ан Кіші ж?зді? ?ш ж?з то?сан то?ыз «игі жа?сылары» да Россия?а ба?ыну деген ??ымды ?ор?ан болу деген ма?ынада т?сінген.
Не дегенмен де б?л кезе?ні? басты ма?ызы — ?аза? елі осы ша?тан бастап Россия?а ар?а с?йей отырып, ?зіні? шаруашылы?ын, саясатын, енді сол Россияны? к?з-?арасымен байланыстыра ж?ргізуінде болды. Б?л тарихи керек жа?дай еді. Ж?не б?л жа?дай осы кезден бастап, алдында?ы б?геттерді? б?ріні? к?л-тал?анын шы?арып, ?рі ?арай дами т?сті.
?рине, м?ндай тарихи ауыр к?рес-?имылдарда ба?ынышты ?аза? елі мен патшалы? Россия секілді отаршылы? саясатты ?ста?ан екі ж?ртты? арасында ?айшылы?, толып жат?ан ?иынды?тарды? туатыны да м?лім. Біра? соны? б?ріне ?арамай, енді ?аза? жеріне Жо??ар шабуылы то?талды. Жо??ар ?онтайшысы тек ?зі басып ал?ан ?аза? даласыны? о?т?стік ??іріне ?ана ие боп ?алды.
Осындай «?ол астына» кірген ?аза? елін Россия патшалы?ы бір мы? сегіз ж?з ?ыр?ыншы жылдары ?ргеніш, Хиуа т?сынан т?нген Иран патшасы Надир шахты? шабуылынан да са?тай алды.
Ор ?аласынан кейін Россия, Жайы?, Елек, Жем ?зендеріні? бойына ?скери бекіністер сала бастады. Орыс патшалары б?кіл Россия шекараларына т?р?ызылып жат?ан бекіністер мен ?скери ?ор?андарды бірімен бірін байланыстырып, солдаттармен толы?тырды. ?скермен бірге ?аза? даласына Россияны? алыс т?кпірлерінен ?ара шекпендер келді. Б?лар ?й салып, егін егіп, меншігіне берген жерді иеленуге кірісті. М?ндай жа?дайда келімсек ж?рт пен жергілікті елді? арасында ?ыр?и ?аба?ты?, жанжал, сойыл ала ж?гіру т?різді келісімсіз істерді? де тууы с?зсіз еді. Б??ара халы?ты біріне-бірін айдап салып елді бас?ару — ежелгі саясаты бол?ан орыс генералдары да, ?аза? бай-манаптары да б?л алау- ызды?, жанжалдар?а астыртын дем беріп, ?ршіте т?сті. ?лт наразылы?ын тудыруда б?л екеуі де ?немі бір жа?адан бас, бір же?нен ?ол шы?арып отырды. Халы?тар досты?ыны? неге апарып со?атынын ?сіресе Пугачев к?терілісінен кейін б?лар ?те жа?сы т?сінген-ді… ?аза? елі Россия?а ?осылуыны? ар?асында феодалды? ?й?ысынан оянып, м?дениетке ?ол соза бастады. Россия оны тарихты? алыс-ж?лысына ?зімен бірге алып кірді, ?о?амды? ж?не саяси жа?ынан к?шеюіне м?мкіндік берді. Отыры?шылы? пен егін салу?а, сауда-сатты?ты? жа?а ?лгілері мен ?нерк?сіпті? ?ндірістік т?рлеріне ?йретті.
Біра? б?л ?рбу-?ркендеу ?зіні? ?о?амды? сатысында ш?у дегеннен-а? екі ба?ытта дамыды. Бір жа?ынан осы екі ?лтты? е? алдыменен з?бір к?рген кедей топтары бірімен-бірі белсене жа?ындай т?сті: ?аза? аулыны? кедейі мен малшылары, ?з жеріне к?шіп келген ?ара шекпендермен тіл табысты, содан кейін патша а?замны? т?з кептіретін, кен шы?аратын к?сіпорындарында ?аза? пен орыс бейнет?орлары достасты, а?ырында барып, сауда капитализмні? ?ркендеуіні? ар?асында к?рделі ?ндірістерде екі ?лтты? пролетариаттары бірікті. Б?л ба?ытта революциялы? сана-сезімі жо?ары орыс пролетариатыны? со?ына ?аза? еліні? сезімі ояна баста?ан алды??ы ?атарлы ?л-?ызы ерді. Осы достасу к?н сайын тере?дей, дами берді. ?аза? ж?ртыны? алды??ы ?атарлы адамдарыны? революциялы? сана-сезіміні? оянуына айдаудан келген декабристер мен оларды? жолын ?уушы орыс интеллигенциясыны? ж?рдемі к?п тиді. Б??ан ?аза? жеріндегі орыс ж?мысшылары ?осылды. Осылай та?дыры, келешегі бір екі халы? к?ннен-к?нге достаса т?сіп, ?здеріні? алда?ы ба?ытты болаша?ына ?ол созды.
Екінші жа?ынан, ?арама?ында?ы елді жеке билеп-т?стеудегі феодалды? ы?палын азайт?аны ?шін, а? патшаны ?анша жек к?ргенімен, ?аза?ты? кей ханы, с?лтаны ?здері сол патшаны? ?кілдері генерал- губернаторларымен ауыз жаласып, соларды? ?аза? даласында?ы шо?парына айналды. Б?л олар?а к?ннен- к?нге айт?андарына к?нбей бара жат?ан б??араны ауызды?тап ?стап отыру жолы болып табылды. Россия патшасыны? отаршылы? саясаты м?ндай адамдарды? дегенінен шы?ты, тікелей ж?рдем берді. Рас, орыс генералдарыны? ішінде ?ділеттілікті с?йетіндері де, а?ылдылары да болды. Олар билеп отыр?ан ?лкелерінде ?аза? балаларына арнап мектеп, аурухана ашты. Алым-салы? жинайтын шенеуніктері мен почта ?ызметкерлерінен жергілікті халы?ты? тілін білуді талап етті. Кейбіреулері Петербургке барып ?аза? секілді б?ратана ?лт- тар?а азда?ан те?дік те с?рады.
Біра? м?ндай губернатор, генералдар тым аз еді. Ал ?аза? жеріне келген шын тарих — отаршылы? тарихы аяуды білмес, ?ан ше?гелді, ?атал тарих болатын.
Патшалы Россия бірте-бірте «халы?тар т?рмесіне» айналды. Декабристерді ?з ?олымен дар?а асып, ?лы орыс хал?ын табаныны? астында шірітуді ойла?ан Бірінші Николай патшадан ?аза? секілді бас?а ?лттар ?андай жа?сылы? к?те алатын еді? Б?ндай жа?сылы?ты Екінші Николай патшадан да, оны? генералдарынан да д?меленуді? орны жо?-ты. Егерде Россия жеріні? ?зінде ?иянат, ?азнаны ?рлау, пара секілді жекс?рын ?ылмыстар орасан ?рістеніп жат?анда, ?аза? даласы секілді отаршылы? саясаты ?аула?ан ?лкелерден не к?терсі?! Ондай сора?ылы? б?л жа?та екі есе, ?ш есе арта т?суде еді! Егер Петербургте сот ?ділетсіздік істесе, ?аратал не Іле бойында ондай ?ділетсіздік темір шынжырлы, ?анды апат?а айнал?ан. Егер Петербургте ?ділетсіз сот бір кісіні? басын алу?а б?йырса, б?л арада «к?рі ?ылыш» жаса?ы сотсыз ж?з кісіні? басын бірдей домалат?ан.
1737 жылы С?меке д?ние салды. Орта ж?зді? билігі енді біржолата ?лкен Орда ханы Болат ханны? баласы ?білм?мбетке к?шті. Біра? ол алыста?ы Орынбор ?кімшілерінен к?рі, ?асында?ы Жо??ар ?онтайшысына жалта?тап ?арай бастады. Егер ?алден Церен о?ан ата мекен Т?ркістан ша?арын ?айтарып беруге к?нсе, Жо??ар ханды?ына ба?ынышты боп, аманат?а бір баласын жібермек ой?а да келген. ?йтседе ?онтайшымен біржолата ?олты?тасып кетуіне ел наразылы?ы к?лдене? т?скен. Халы? ойын Б??ар жырау:
Ежелгі дос жау болмас,
Шіркеуіште хаты бар.
Ежелгі жау ел болмас,
К??ілінде кірді? таты бар —
деп хан?а тікелей айт?ан. Ж?рт жырау с?зін ма??лда?ан. Ж?не ?білм?мбетті? ойын сезген Орынбор ?кімі Неплюев те бос?а жата алма?ан. Орта ж?з Жо?- ?ар?а ауып кете ме деп ?ауіптеніп, онымен тіл табуды д?рыс к?рген.
Б?ндай жа?дай Ор?а ?ала салдырып, орыс патшалы?ына ар?а с?йей, б?кіл ?аза? елін ?олыма алам
