деген ?біл?айырды? жігерін ??м етті. Енді ол ?білм?мбет пен Абылай, Бара?тардан орыс патшалы?ын ?ыз?анды. Кіші ж?з ханыны? б?йтіп зы?ырданы ?айнауына та?ы бір себеп бар еді. ?біл?айыр: «Орыс патшасыны? ?ол астына кірсем, Жайы? пен Еділ ?зендеріні? екі ортасында?ы жайылымдар?а малымызды жаю?а р??сат береді» деп ?міттенген. Ал Орынбор ?кімдері, патша а?замны? н?с?ауы бойынша, жайылым бермек т?гіл, Кіші ж?зді? руларына Жайы?ты? ар жа?ына ?туге тыйым салды. Ол ол ма, ар?ы бетке ?тпес ?шін, к?з келе Жайы?ты? бергі бетіні? он ша?ырымдай жерін ?ртеп тап-та?ыр етуді б?йырды. К?згі жайылым, ш?райлы жерінен айрыл?ан Кіші ж?зді? асау рулары «Орыс?а ба?ынса? бізді жарыл?аймын дегені? ?айда» деп, енді ханды ашы? келеке ете бастады. Ал Ордан жетпіс-сексен ша?ырым бері т?ратын, Тор?ай ?зеніні? бойын жайла?ан ?біл?айырды? ?ол астында?ы Ар?ын мен ?ыпша? руларыны? кей ауылдары енді Кіші ж?з ханыны? ?арама?ынан шы?уды ойлады. ?йткені, егінге ?олайлы Тор?ай ?зеніні? ке? ал?абыны? ?зіне орыс отаршылары к?з тіге т?скен еді. ?сіресе, Орынбор бекінісінен екі ж?з елу ша?ырым жо?ары жат?ан Тор?ай ?зеніні? бойында?ы ?ара?о?а, До?ал секілді мал?а жайлы ойпаттарды егіске ы??айлай баста?ан. Ж?не осы кезде сонау Жайы?, Миас ?зендеріні? бойымен созыл?ан бекіністер ?ор?ан, Омбы ?алаларымен шектес келіп, Ертіс ?зеніні? бойымен жо?ары к?терілген. Одан ?рі Бийск ?аласыны? солт?стігін ала, Алтай тауларыны? етегінен шы?ып, ?аза? даласын ?оршау?а айнал?ан. Б?гін болмаса ерте? енді ?аза? жеріні? ішіне де а? патшаны? ауыз салатыны белгілі болып ?ал?ан.
Б?л отарлау саясатыны? ыз?арлы лебін е? алдымен ?зер к?н к?ріп отыр?ан б??ара халы? сезінді. Жайылым жерінен айрыл?алы т?р?ан ж?рт енді орыс патшалы?ына ?ана емес, ?здерін сол патшалы?ты? ?ол астына с?йреген ?біл?айыр, С?меке секілді хандарына ?рке ?арай т?сті. Оны? ?стіне алым-салы? ауырлап ж?ртты? е?сесін баса берді. ?арама?ына кірген Орта ж?з бен Кіші ж?зді? елдеріне Анна Иоанновнаны? указы бойынша салын?ан салы? жо?ты? ?асы еді. Бар бол?аны осы екі Ж?зді? жылына т?лейтіні бір мы?нан ?ш мы??а дейін т?лкі мен ?арса?ты? терісі ?ана болатын. Б?л болмашы салы?ты? ?зін де ел ал?аш?ы он жыл бойы, кейде беріп, кейде бермей келген. Ал а?ыр?ы кезде ?аза? жеріні? шекарасына бекіністер салумен байланысты, жергілікті орыс ?кімдері, б?л салы?тарды ма?ында?ы ауылдар?а азы?-т?лік, мал басына ?арай айналдыр?ан. М?ндай салы?ты? салма?ы к?біне Орынбор губернаторыны? ?арауына жататын Кіші ж?зді? елдеріне т?скен. Б?рын жанынан еріксіз біреуге бірдеме беріп к?рмеген ж?не «мал ашуы — жан ашуы» деп ?арайтын ?аза? елі, т?леп жат?ан мал бастары б?лендей болма?анмен: «?алалары салынбай жатып істеп отыр?аны мынау, ерте? бекінген кезінде неміз ?алады», — деп к?ні б?рын сары уайым?а т?сті.
Осындай жа?дайлармен ел алдында ?адірі кете баста?ан ?біл?айыр, бір жа?ынан патша ?кіметінен к?ткені а?талмай, не істерін білмей, іштей ?бігерленуде еді. Ол а?ыры «?ш ж?зді? ?амы» т?гіл, ?з ханды?ыны? не боларын білмей, ?бден састы… Екі ?рты суалып, сопа? беті б?рын?ысынан да созыла т?скендей, а? с?р ж?зінен ?аны ?ашып, с?зектен т?р?андай бозарып кеткен. С?р?ылт к?здері де б?рын?ыдай емес, н?ры с?ніп, ?анталап, ?ызара ?ал?ан. Мезгіл, заманны? а?ысы, та?дыр, бас?а ?он?ан ба? к?теріп, ?лы тілектерге ?ол соз?ан адамны? сол заманны? ?зі тудыр?ан да?дарысынан, ?иынды?ынан к?йреуі таби?и іс еді.
Ол ?азір ауыл сыртында?ы т?беде отыр. ?асында жа?ында ?ана Арал ма?ында?ы ?аза? пен ?ара?алпа?ты? ханы болып сайлан?ан ?лкен баласы Н?ралы. Боза?ды т?бені? басына т?селген текеметті? ?стінде а? жасты??а шынта?тай жатып, ?келі-баланы? о?аша ??гімелескеніне бие сауымынан арты? мезгіл ?тті. ?аба?тары жабы??ы, т?стері сол?ын. ?келі-балалы адамдардай емес — арбаса ?арайды. Б?л арбасу «Хан баласы ту?ан ?кесін, ?зі хан болуды ойла?анша ?ана ?ке санайды» деген к?не ?а?идадан ту?ан т?різді.
— С?йтіп сен, Неплюевтен ірге?ді алыс салма дейсі? ?ой? — деді ?біл?айыр Н?ралы?а к?зіні? ?иы?ын аудара.
— Ірге?ді алыс салатын мезгілден ?тіп кетті?, к?ке, шама? келсе тіл табу?а тырыс… Сені? с?зі? б?кіл Кіші ж?зді? с?зі…
— Ал егер оны? ?зі тіл тап?ысы келмесе ше?
— Сол тіл тап?ысы келгені ?шін ша?ырып отыр?ан болар.
— Жал?ыз мені ?ана ша?ырып па? Неплюев ?білм?мбет хан мен Абылай с?лтанды да ша?ырып отыр?ан жо? па?.. Анна Иоанновна ма?ан берген грамотасында мені б?кіл ?ыр?ыз-?айса? ханы деп бекіткен жо? па еді? ?арама?ымда?ы елді де: Орта ж?з бен Кіші ж?з деп ата?ан… Неплюев егер тіл тап?ысы келсе, мені? м?ртебемді осы т?р?ыдан неге ?арамайды?
— К?ке, одан бері де он екі жыл ?ткен жо? па? Сені? онда?ы айбары? мен ?азіргі айбары? бір емес ?ой… Орта ж?з ?азір С?меке ханны? кезіндегідей емес, ?ай жауы?а болса да т?теп бере алатынын а??артып отыр… А? патша губернаторлары олармен санаспас?а амалы жо?. Ал алда-жалда ?білм?мбет пен Абылай?а Неплюевты ?арсы ?ой?ы? келсе, оны? жолын табу керек.
— ?андай жол бар? Сір?, тап?андайсы? ?ой…
— К?ке, мені? а?ылыммен б?рібір ж?рмейсі? ?ой.
— Сен мені? а?ылыммен ж?ргелі т?рсы? ба?
— Тісі шы??ан бала?а шайнап берген ас болмас…
— Солай де…
?кесі мен баласы талай?а дейін ?н-т?нсіз отырып ?алды. Б?л екеуіні? б?гінгі сырласуы Ор ?аласында болатын ке?еске дайындалудан ту?ан. Орынбор губернаторы Неплюев ?аза? жеріне патша ?стемдігін ж?ргізу ісі к?ннен-к?нге ?иын?а т?се баста?анына к?зі жеткеннен кейін, Орта ж?з, Кіші ж?з ж?не Орынбор губернаторына бірдей жер орталы?ы деп саналатын Ор ?аласында?ы ке?еске ?білм?мбет хан мен Абылай с?лтанды ж?не ?біл?айыр ханды ша?ыр?ан-ды. ?зі де сол Ор?а келмек. Губернатор со??ы бес жылды? ішінде Кіші ж?з бен Орта ж?зді? арасында пайда бол?ан ?айшылы?тармен жа?сы таныс. ?аза? хандарыны? Россия патшалы?ына адал ?ызмет істеуін талап етумен бірге, осы жолы екі ханны? арасында?ы наразылы?ты да с?з етпек бол?ан.
?біл?айыр баласы Н?ралы екеуіні? арасы сал?ындап бара жат?анын б?рыннан да сезетін. Біра? Арал ма?ында?ы елді Россия патшалы?ы Н?ралы?а беріп хан санап указ шы?арма?анына, б?л ж?рт ?лі ?з ?арама?ында екеніне т?убе етіп, баласымен б?лендей ашы? с?зге бармайтын. ?біл?айырды? ???аны Н?ралыны? орыс патшасы жа?ында екені. Т?бі ?андай жол?а т?сері белгісіз, ал ?зірге та?дырын да, болаша?ын да орыс патшасыны? дегеніне бейімдеген. Баласыны? ?зінен де ?ткен орысшыл болуына, оны ес білгелі осылай т?рбиелеген ?біл?айырды? ?зі себепкер еді. Енді ол Россия патшалы?ына деген ?зіні? ?кпесін, к?дігін б?дан ?рі Н?ралы?а ашпады.
— Солай де… — деді ?біл?айыр ?айтадан.
— Солай…
?біл?айырды кенет ашу ?ыса ?алды. ?зімен іштей арбасып отыр?ан баласы Н?ралыны? бір тайпа елді? ханы екенін ?мытып кетіп, жанында жат?ан хан асасыны? астына алып, сойып салма?шы да болды. Асасына ?олыны? тез барып ?ал?анын ?зі де сезген жо?, біра? одан арты? ?имыл етпеді. ?йткені, Н?ралыны? да ?зын тарамыс сауса?тары беліндегі Хиуа ?анжарыны? сабын ?ыса т?скенін к?зі шалып ?ал?ан.
— Солай де!..
— Солай!
Д?л осы кезде ауыл жа?тан ?лкен б?йбішесінен ту?ан ?ызы Жанат к?рінді. Жанында ?алма? то?алы тап?ан сегіз жасар ?лы Шы??ыс бар. Екеуі ?рыс?ан адамдай тымырайысып отыр?ан ?кесі мен ?лкен а?аларына ?деппен с?лем берді. Жанат с???а? бойлы, ?кесіне тарт?ан с?рша ?ыз. Т?р-келбетінде с?лулы?тан г?рі т?каппарлы?, ?айсарлы? басым. Киген киімі де ауылды? ?ос етекті, камшат б?рікті, алтын сыр?а, к?міс шолпылы бойжеткендеріне ??самайды. Киімдері жауынгер к?шпелі елді? ат ?стінде ?скен ?ыздарына лайы? ы?шам. Белінде к?міс сапты ?анжар та??ан жалпа? белбеу, ?стінде белін ?ына?ан ?ыс?а же?ді мауыты пешпент, бала?ын оюла?ан кестелі шалбар. Ая?ында биік ?кшелі шо??айма етік. Басында ??ндызбен ?діптеген шоша? б?рік. ?зын шашын б?гет болмауы ?шін шашбауымен ?осып белбеуіне ?ыстырып ?ой?ан. Ны?тап бас?ан ая?ыны? ыр?а?ына ?арай, ?ыпша белі болмашы б?ра? тарт?анмен, жазы ?тіп, к?зге ?арай сояулана баста?ан бал?урайдай, дене бітісінде буыны ?бден ?ат?ан егделік бай?алады. Жанында?ы ?алма? ??дес жалпа? бет, тобыл?ы к?ре? бала жігітті? т?тас біткен т?ртба? дене ??рылысы алып к?шті? иесі боларын к?рсетіп т?р. Б?ны? кигені де хан баласына та?а лайы? киімдер емес. Белінде ?анжарлы ?алы? ?айыс белбеу. ?стінде ы?шам, жа?асын ?ара бар?ытпен к?мкерген ?ыз?ылт шапан. Ая?ында ке? ?оныш был?ары етік, басында елтірі б?рік.
