??ша?тап, ?лденені айтып, ?ар?ылдап к?ліседі…
Ж?ртты? м?ндай к?йін к?рген Неплюев ?она?тарын дастар?ан басына б?дан ары ?стау?а ?оры?ты. Мас болып ?ал?ан біреуі ?лде?алай шата? шы?армай т?р?анында, б?л жиынды дер кезінде таратуды ж?н к?рді.
Ол ара? толы бокалын ?олына алып:
— ??рметті ?она?тарым, мен со??ы тосты сіздерді? ??рметтері?ізге ішемін, — деді. Сосын ?лкен бокалда?ы ара?ты ая?ына дейін ?а?ып салды. «Браво! Браво!» деген офицерлерді? ай?айы естілді. — Келгендері?е к?п ра?мет! Б?гінгі бас ?осуымыз осымен бітсін. Та?ерте? са?ат онда ресми м?жілісіміз басталады.
— К?п ра?мет!
— К?п жаса, генерал мырза!
— Бір бас ?осып ?алды? ?ой… — деген с?здермен ж?рт опыр-топыр т?регеліп, тарай бастады…
Жиырма ?шінші август к?ні бастал?ан м?жіліс жетінші сентябрьге дейін созылды. Жо??ар елшілері ?атынасып отыр?анды?тан, е? к?рделі м?селе Россия ?ол астына ?аза? еліні? кіргендігін Жо??ар ханды?ыны? мойындауы еді. Сол себептен ке?есті? біраз к?ні Россия, Жо??ария ж?не ?аза? елі арасында ?андай байланыстар, келісімдер болатынын аны?тау?а кетті. Россия патшасыны? ?кілдері Жо??ар елшілеріні? ?аза? жеріне не ?шін келгендерін, ?андай талап ?оятындарын білгісі келді. О?ан Кошка мен Б?рун:
— ?аза? елі бізді? ?ытаймен ?за? уа?ыттар бойы со?ысып жат?анымызды пайдаланып, талай шапты. Сол ?шін біз оларды? к?п жерін басып алды?. ?аза? елі енді бізге салы? т?леуге, аманат беруге тиісті, — деген пікір айтты.
О?ан Неплюев:
— Бізді? ?ол астымызда?ы елді? б?тен ж?рт?а салы? т?леуі не аманат беруі Россия империясыны? за?ына ?айшы келеді, — деген жауап ?айырды.
— Бізді? ?астарымыз арамыз?а ?андай от жа?са да, ?аза? елі ?олына ??ран алып, ?лы Россия патшасына берген антында т?рады, — десті Орта ж?з бен Кіші ж?зді? атынан с?йлеген ?біл?айыр мен Ж?нібек, — Россиямен м??гі біргеміз. Ал Жо??ар елін шапса?, ол ?асырлар бойы бітпей келе жат?ан арамызда?ы ?рысты? жал?асы еді. Егер Жо??ар елі бізге тынышты? беретін болса, біз де олар?а ?ол к?термеуге, ?лы м?ртебелі губернаторды? алдында у?де етеміз.
— ?аза? хандары жаратыл?алы у?делерін орындап к?рген жо?, — деді Жо??ар елшілері, — б?л біз талай естіген к?кек ?ні, антын ерте?-а? б?зады.
— Б?л жолы оларды? антын б?збайтынына біз кепілміз, — деді Неплюев.
— Олай болса, бізді? ?лы ?онтайшымыз ?алден Церенге елші жібері?дер, — деді Кошка мен Б?рун, — ?ал?ан келісім с?зді сонда бітірелік…
Осылай келісті, біра? Жо??ар елшілері бірден ж?ріп кетпеді. Олар ?ш ж?зді? а?са?ал биі, батыры ?олдарына ??ран ?стап: «Россия ?ол астына кірдік» деп губернатор алдында ант бергенін к?здерімен к?рді. «Игі жа?сылар?а» ра?мет айтып, ?сіресе ?лы ж?зді? басшыларына ризашылы?ын білдіріп с?йлеген Неплюевті? с?зін естіді. Б?л Жо??арлар?а ?атты батты. ?йткені Жетісу олар ?шін Жо??ар ?онтайшысы басып ал?ан ?лке боп саналатын. ?лы ж?з б?л кезге дейін ?онтайшысына салы? т?леп, аманатын беріп келген.
Орыс патшасыны? ?аза? жеріне ішкерілеп кіре баста?анын к?рген Жо??ар елшілері, ?здерімен ода?тас ?ара?алпа? батырларын ертіп, дым бітіре алмай, елдеріне ?айтып кетті.
Б?лар кеткеннен кейін Неплюев та?ы екі м?селе ?арады, бірі Орта ж?з бен Кіші ж?з хандарыны? арасында?ы ?айшылы? болса, екінші Еділ ?алма?тары мен ?аза? еліні? арасында?ы ?шпей келе жат?ан ?асты? еді.
?аза? хандарыны? ?зара жау болуы Россия?а ?аншама тиімді бол?аныменен де, ?біл?айырды біржолата шошытып алмайын деп, Неплюев о?ан «?андай ?иын істі болса да татулы?пен шешуге тырыс» деп а?ыл берді. Оны? ?стіне ?біл?айыр?а ?з ?арама?ында?ы орыс ?арашекпендерімен жа?ыныра? отыру ?шін, Елек пен Берді ?зендеріні? бойында к?шіп ж?руге р??сат етті. Б?л со?ынан ?аза? еліне деген ?лкен жа?сылы? боп табылды. Осы арада Кіші ж?зді? е? ал?аш?ы егінші ж?рты пайда болды. Ал ханны? ?зіне «орыс бекіністеріні? ?айсысына болса да кіріп ж?руге еріктісі?» деді. Сондай-а? Кіші ж?зді? ханын ?азынаны? асты?ымен ?амтамасыз етуді орыс ?кімшілігі ?з міндетіне алды. Неплюев осы болмашы істі? б?рін патша а?замны? ?біл?айыр?а ерекше к?рсеткен ??рметі деп ??ындырды. Б?ны? б?рі жыла?ан баланы? ?олына бір ?зім нан ?стат?анмен бірдей, Орынбор губернаторыны? шы?арып салма саясаты екенін ?біл?айыр т?сінсе де, ?арсы еште?е айта алмады.
Еділ ?алма?тары мен ?аза? еліні? таласын да Неплюев о?ай шешті. Дос- тастырып, бірімен бірі ?арым-?атынасын ж?ндеп, ел боп араласып т?ратын келісімге келтіруді? орнына, «Еділ ?алма?тары, сен Жайы?ты? бергі бетіне ?тпе, ал ?аза? елі, сен Жайы?ты? ар?ы жа?асына шы?па» деп ?кім айтты. «Т?т?ындарымызды ?айтарып берсін» деген Еділ ?алма?тарыны? ?тінішіне, Ж?нібек: «оларды ?айтару м?мкін емес, біз сол жылы-а? ?алма? т?т?ындарын Хиуа, Б?хар базарларына сатып жібергенбіз» — дегеннен кейін, Неплюев б?л м?селені со?ынан ?арама? болды. Осылай тынымды еште?е ?ндіре алма?ан Еділ ?алма?тарыны? елшісі де іштей тынып еліне ж?ріп кетті.
Б?л м?жілісте тікелей ?з басына олжа тап?ан тек Ж?нібек болды.
Келісім с?з ?ызу ж?ріп жат?ан кезде, ?алт еткен бір ?зілісте Неплюев ?она?тарды? басты адамдарын ?зіні? шатырына жинап, ?аза?ты?, ?алма?ты?, баш- ??ртты? с?лтандары мен батырларыны? алдында тамаша бір шабытты ?нмен Елизавета Петровнаны? указын о?ып шы?ты.
Б?л указда патша аз?ам?а к?рсеткен адал ?ызметі ?шін Ж?нібекке ?ыр?ыз-?аза? хал?ыны? бірінші тарханы деген ата? берілді. (Б?л Россияда?ы фельдмаршал д?режесімен те? еді). Егер патша а?зам?а адал ?ызмет істесе, тархан ата?ы оны? балаларына, ?рпа?тарына дейін мирас етіледі делінген.
Указды о?ып шы??аннан кейін жа?а тарханны? ??рметіне барабан со?ылып, зе?біректерден салют берілді.
?ошамет к?рсеткен ж?рт гуілдесіп кетті.
— Уа, Ша?ша?, аты? б?йгеден келді!
— Да??ы? аса берсін, Ж?нібек!
— Тархан дегені хан дегені ме екен? ?арадан да хан шы?ады екен-ау!
— Шап ауыл?а, с?йінші с?ра!
— Уа, Ар?ын атам, бір к?терді? ?ой аруа?ымды! — десіп, б?кіл дала шу?а толып кетті.
Тархан? Б?л ?ай халы?ты? тіліндегі с?з. Д?режесі ?андай болма?? Ж?нібекке б?л атты с?ра?алы ?ашан! Патша а?зам указын ?не берем, міне берем деп, Ж?нібекті? алдына оны ?ызыл т?лкіні? ??йры?ындай б?ла?датты да ?ойды. А?ыры берді-ау ?йтеуір. Б?рын ?зі тілектес боп ж?рген ?біл?айырды? ?иялы ?азір алай-т?лей. Б?л не? ?ыз?анша?ты?, ?лде к?ре алмасты? па? А?айынды екі адам б?йгеге ат ?осып, а?асыны? аты келсе, ?ыз?анша? болса, інісіні? жаны к?йінеді. Б? да сондай бірде?е… ?йтпесе ?біл?айыр?а Ж?нібектен жа?ын кім бар? Ту?ан балалары да хан?а б?дан арты? жа?сылы? ойла?ан емес.
Ж?нібекке тархан аты берілгенде шаттан?андары к?п, жанына ?ыз?аныш шо?ы т?сіп, к?ндестік сезім билегендер де аз емес. Ондайлар ??р к?лген, ?уан?ан болады. Біра?, к?здерінде ыз?ар, еріндерінде кекесін ізі бай?алады.
Ал, Неплюевті? ?з есебі ?зінде, «Бала секілді, б?ларды? ?уануы да, ренжуі де оп-о?ай. М?ндай елді бас?ару ?иын?а т?спейді. Егер біреуді мерт еткі? келсе, ?згеден оны? д?режесін жо?ары к?тере ?ойса? бол?аны».
… Жалпы келісс?здер бітіп, ?она?тар тар?ардан бір к?н б?рын Неплюев ??дабайды та?ы ша?ырды.
— ?біл?айыр хан к?птен бері Сырдарияны? етегіндегі ??лап ?ал?ан к?не ?ала Жанкентті ?айтадан ж?ндеуді с?рап ж?ргенін білесі? бе? — деді.
— Білем…
— Не ?шін екенін де білесі? бе?
— М?мкін Жо??ар?а таяу т?р?ысы келетін шы?ар.
?у тілмаш осылай деп губернаторды? бетіне к?лімсірей ?арады. Губернатормен со??ы кездерде жиі кездесіп ж?рген тілмаш Неплюевті? ыз?арлы т?ріне де, орынсыз ай?айына да ?йреніп ал?ан-ды.
Неплюев ?з ойын онан ары саба?тады.
— Ол к?йреп ?ал?ан ?аланы ?айта т?р?ызу ?шін, ?анша ?аржы керек екенін білуге геодезистер жіберуге тиістіміз. Жа?ында хан ордасына прапорщик-геодезист Илья Муравин барады. — Неплюев
