— Мені? е?бегімді ?мытпа?аны?ыз?а мы? да бір ра?мет! — деді ??дабай басын иіп. — Жа?а?ы тапсыр?андары?ыз б?лжытпай орындалады.
Елге ?айт?аннан кейін ??дабай Хиуа ханыны? ?ол астында ж?рген Бара?ты? ?лкен баласы Ханбаба ар?ылы с?лтан Неплюевті? ойын жеткізді. Ханбабадан да шапан киіп, ат мінді. Енді ол ?біл?айыр?а да Орынбор губернаторыны? бар сырын жайып салды. Тек Ханбабамен с?йлескенін аш?ан жо?. Ханнан да камшат ішік киіп, жор?а мінді.
Неплюевті? ойы б?нсыз да к?тпеген жерден тез орындалды. Бір мы? жеті ж?з ?ыры? сегізінші жылы шілде айыны? ая?ында ?біл?айырмен с?йлесуге Петербургтен генерал-майор Тевкелев келді. Б?л хабарды естісімен б?кіл балаларын ж?не Кіші ж?зді? басты адамдарын ертіп ?біл?айыр Ор?а жетуге асы?ты. Он к?ндік жерге, ат ауыстырып отырып бес к?нде келді. Екі аптадай бол?ан ??гімеде ?біл?айыр орыс патшалы?ына, ?сіресе Орынбор губернаторына деген бар ?кпесін айтты. «Келінні? бетін кім б?рын ашса, сол ысты?» дегендей, Кіші ж?зді? ханы «Россия ?ол астына кіруіне» себепкер бол?ан Тевкелевтен еш сырын жасыр?ан жо?, бар ой-??пиясын жайып салды. ?з заманыны? бір а?ылды, берік адамы ж?не Россия мен ?аза? даласыны? ?осылуына к?п е?бек сі?ірген Тевкелев б? жолы да Россия патшасыны? отаршылы? саясатын ж?ргізуші адал у?кілі екенін а?тады. Тіл тауып, ?біл?айырды? ашуын тарата білді. ?біл?айыр шын ж?ректен б?дан былай да а? патша?а адал ?ызмет етуге у?десін берді. Тевкелевпен келісіп, жеті жылдан бері ?айтара алмай ж?рген ?ожахметін ?айтарды. Орнына ел а?аларыны? балаларымен бірге ?зіні? ортаншы ?лы Айшуа? с?лтанды аманат?а ?алдыратын болды. Бір жыл ?ткеннен кейін Айшуа?ты? орнына е? кенжесі ?білді жіберетін боп у?делесті. Ал Неплюев пен ?біл?айырды? арасын ж?ндеуді Тевкелев ?з міндетіне алды.
Осылай а? патша?а адал ?ызмет істемек боп, ?біл?айыр еліне ?айтты. ??дабайды? айт?ан ??пия сырынан ?ор?ып, жолай Орынбор?а со?ып Неплюевке жолы?пай, тікелей Ыр?ыз ?зеніні? бойында отыр?ан Ордасына беттеді.
?біл?айыр жо??ар жа?ына шы?ып кетті?дер деп к?ршілес ?ара?алпа? елін о?та-текте шабумен болатын. ?сіресе, ?біл?айырды? сойылы «А?табан ш?бырынды» кезінде осы ?ара?алпа? тайпасына келіп ?осыл?ан ?лы ж?зді? бір б?легі Жалайыр ауылдарына ?атты тиген. Б?л ел ??рып кете ме деп ?оры??ан Жалайырды? басты адамдары, екі мы? ша?ыра?ын ж?не олармен араласып кеткен екі-?ш ?ара?алпа? аулын Кіші ж?зді? шекарасынан Тор?ай бойына к?шірмек бол?ан. Осы бір тайпа елі к?шіп келе жат?анда «Сендер ?біл?айыр ауылысы?дар» деп, жа?ында ?ана ?зін Орта ж?зді? біраз ж?ртына хан к?терткен К?шек с?лтан екі ж?з сойылымен ?апыда кеп тиіскен. К?шекті? ?олына Бара? та келіп ?осылды. Олар ?арусыз к?шті басып ?ал?анда, тек ж?з ?й ?ара?алпа?тар ?ана ?ашып ??тыл?ан. Осы ??тыл?ан ж?з ?йге Ор ?аласынан ?айтып келе жат?ан ?біл?айыр кездесті.
?ара?алпа?тар айыптарын мойындарына алып, Кіші ж?з ханыны? ?олына берілді. Енді ?біл?айыр Бара?тан анау екі мы? ша?ыра?ты тартып алма??а бел байлады. «?зіміз бар бол?аны ж?з елу ?ана сойылмыз, Бара??а т?теп бере алмаймыз» деген серіктеріне: «Бара?тан ?оры??ан сендер — ?атынсы?дар. ?йтпесе еркектен еркек ?ор?а ма екен» деп болмай, сол ж?з елу адамымен, ?зап кеткен к?шті ?уып берген. М?мкін Кіші ж?з ханы жаса?ыны? жеткіліксіз екенін ойла?ан да шы?ар, біра? нарт?уекел етті. Бая?ы Н?рбике о?и?асынан кейін Бара??а ?бден ?шігіп ал?ан намыс?ой ?біл?айыр, б?л ай?асты? ?ауіпті екенін а?ыл?а сала алмады, бар арманы Бара?ты ?з ?олымен ?лтіру болды да т?рды. Осы жолы ?ас жауыны? ?анын ішпесе, о?ан Бара? екінші рет кездеспейтіндей к?рінді. Сол себептен де атына ?амшыны асы?а басты. Екі ?ол Тор?айдан бір к?ндік жердегі Улкая? ?зеніні? жа?асында кездесті.
?арама?ына енген Жалайыр жігіттерімен жаса?ы к?бейіп ?ал?ан Бара?, ?біл?айырды? ж?з елу адамына бет ба?тырмады. Ты?сырып, ?оршап алып, біреуін ?алдырмай ?ыру?а айналды. ?біл?айыр?а ?бден ?шігіп ал?ан Жалайыр мен ?ара?алпа? жігіттері енді Бара? жа?ына шы?ып, жан аяспай со?ысты. Біра? жаратылысынан батыр ?біл?айыр «та?дырды? жаз?аны осы болса к?ріп алайын» деп, кейін шегінбеді. Бірінші адамды ат ?стінен ?рып т?сірді. ?зі де Бара?ты? баласы Ша?айды? ?олынан ат жалын ??шып ??лады. Жерде с?лап жат- ?ан ханны? жанына шап?ылап жеткен Бара? беліндегі ?зын сапты, с?йір ?шты Хиуа ?анжарымен ж?рек т?сынан с?л т?мендеу жерден ??лаштап ?рды. ?біл?айыр ыш?ынып барып демін алды. К?гілдір аспан заматта ?ан?а малын- ?андай ?ып-?ызыл боп, шыр к?белек айнала ж?нелді.
— Міне енді алыс-ж?лыс, ?міт-арман… б?рі-б?рі бітті, — деді ол ?нсіз к?бірлеп. Кенет ?ажайып бір ой е? а?ыр?ы а?ыл-сезімін шарпып ?тті. — ?андай данышпан еді?, бай??с ?аза??! Сенен бас?а бірде-бір халы? д?ние шіркінге «жал?ан» деген ат ?ойма?ан болар. ?алай тауып ?ой?ансы?. ?у д?ние, шын жал?ан екенсі?… ?тті? де, кетті? ?ой…
Бара? алаб?ртып ?абындап кеткен ж?регін зор?а басып:
— ?з ?олыммен ?лтірдім! ?з ?олыммен ?аны?ды іштім! — деді айдалада насаттана дауыстап. — Енді арманым жо?. ?олыммен істегенімді мойныммен к?теруге бармын.
Сонан кейін ол артына ?арамастан, атына мініп, к?ншы?ыс жа??а ?арай жорта ж?нелді.
… Бір жылдан кейін Кіші ж?зді? ханы етіп, Елизавета Петровна Н?ралы?а указ берді.
?біл?айыр ?лгенде, оны? артында к?птеген ?лы-?ызы, ?рім-б?та?тары ?алды. Оларды? ішінен патша ?кіметінен шен-шекпен киген правительдер де, ж?ртын а?арту ж?мысына ат салыс?ан ?алымдар да шы?ты.
?біл?айырды? ?з аты да тарихтан орын алады. Біра? ол ханды?, жаугершілік, ерлік істерімен емес, сан ?иынды?тары, ?айшылы?тары болса да, т?бі тарих ?зі а?та?ан, ?аза? еліні? ?лы Россия ?ол астына кірсек деген ?асырлар бойы келе жат?ан тілегін ресми т?рде мемлекеттік саясат сатысына к?терген ал?аш?ы ханы болып танылды.
?шінші б?лім
І
?алампыр, миялы ж?пар а??ы?ан к?корай шал?ын белуардан келеді. Сырымбет тауыны? к?нгей жа?ында ?аз-?атар ?он?ан кіле? а? боз ?й алыстан а? ша?аладай боп к?з тартады. Б?л — Абылай с?лтанны? аулы. С?л ?ашы?тау т?ста?ы ша?ын ?араша ?йлер — т?ле?гіт аулы. Т?ле?гіт аулыны? да, с?лтан аулыны? да ма?айы ?бігер, ?ара?-??ра? ж?рт. Сойылып жат?ан мал, к?терілген ?азан. Жас иіс толы жазды? басы. Та?ерте?гі мезгіл. Т?с ауа ?лкен той басталма?. ?азір со?ан ?зірленіп жатыр. Той Абылай с?лтан мен ?алден Церенні? ?арындасы Хочадан ту?ан т???ышы ?асымны? жетіге толып, с?ндеттелуіне арнал?ан. Абылай жо??арлармен бір ?лкен ай?аста ?ол?а т?сіп, ?ш жыл ?онтайшыны? Ташкенттегі сарайында т?т?ында бол?ан. А?ыры немере а?асы ?білм?мбет хан мен Орынбор губернаторы Неплюевті? кірісуіні? ар?асында бір мы? жеті ж?з ?ыры? ?шінші жылы т?т?ыннан босан?ан. ?алден Церен б?ны? орнына аманат етіп ?білм?мбет ханны? кіші баласы ?білфейіз бен Бара? с?лтанны? ортаншы ?лы Ша?айды алып ?ал?ан. ?алден Церен Абылай с?лтанды ??р босатпа?ан, т?бі ?зіме керек болар деп, о?ан с?йікті ?арындасы, батыр Хочаны жар етіп ?ос?ан. ?рине, жо??ар ?онтайшысы ?зіні? б?л ісінде ел бас?аратын адам?а керек, Абылайды? батырлы?ын да, а?ылдылы?ын да еске ал?ан.
Абылай да??ы б?л кезде жер жаратын. ?арындасын берген ?онтайшы ?ателескен жо? еді. ?зі хан болма?анмен немере а?асы ?білм?мбет ханнан Орта ж?зге б?ны? ?адірі кем т?спейтін. Ел бас?аратын ерекше ?асиеттеріні? ар?асында оны? да??ы ?ш ж?зге бірдей тарай баста?ан. Кім болса да Абылай пікірімен санасатын к?йге жеткен. ?арындасын берген ?ккі ?онтайшы ?ателесті: Абылай дегенін істемеді, ?з саясатын ж?ргізді. ?андай жа?дайда болса да ?аза? жерін Жо??ардан босатуды ойлады. Біра? ата?ы жер жар?анмен, Абылай?а тікелей ба?ын?ан ел — К?кшетауды? жан-жа?ында сы?си ?он?ан, ?зіне жеті ?ызын беріп, жеті отау тіккен, Аты?ай, ?арауыл т?різді Ар?ынны? белді рулары ?ана еді. Б?л ?лі оны? ?ш ж?зге хан саналып, бетіне жан ?аратпайтындай айбарлы кезі емес. Ар?ынны? ?р к?кірек, долы мінезді кей рулары Абылай?а та?а бас ие ?ойма?ан ша?ы. Жетідегі сот?ар ?лын с?ндетке отыр?ызып, той істеудегі с?лтанны? бір ойы, ?зірге шет жайылып ж?рген осы руларды ?зіне тарту еді.
Ел билеу?
Ел билеу о?ай тисе, халы? тізгіні ?олында бол?ан адамны? б?рі де ел аузында ?алмас па еді? ?аза? тарихында ж?здеген хан менен мы?да?ан с?лтандар ?тті. Соларды? халы? жадында ?ал?аны сауса?пен санап аларлы?тай. Хан та?ына жету кейде о?ай бол?анмен, хан та?ында отыру ?иын. ?йткені о?ан тек ?ана к?ш
