емес, а?ыл, айла, саясат керек. Б?л ?асиеттер санды?та?ы д?ние? т?різді, біреуде бар, біреуде жо?…
Абылай ел билеу ісінде Есім хан т?сіліне к??ілін к?бірек аударатын. Тікелей оны? жолын ?стама?анмен, кей ?дістерін ?з ісінде ?олданып отыратын. Б??ан да себепкер бол?ан б?з бая?ы Б??ар жырау. Ол бір к?ні Есім ханны? тарихын о?ан айтып берген:
— Хан та?дыры — халы? та?дыры емес, — деген Б??ар жырау, — кейде жауымен тартысы бір болып, ?ан майданда бірге ?аза тапса да жатар моласы б?лек. Тек тарихта?ы азды-к?пті ісі халы? ойынан шы?са, сондай ханды ?аза? елі есінде ?алдыр?ан. Соны? бірі Есім хан.
— Хаджири есебі бойынша бір мы? сегізінші жылы, я?ни бізді?ше, бір мы? алты ж?зінші жылы, — деген Б??ар жырау Абылай?а, — Т?уекел ханны? орнына ?аза? елі жиырма екі жасар Есімді хан к?терді.
Есім ?аза? ханды?ыны? та?ына отырысымен, а?асы Т?уекел мен ?ия? секілді Мауреннахр жерінде ?рыста ?аза бол?ан белгілі батыр, с?лтандарды? пыра?ын Ташкент жерінен ?кеп, Т?ркістанда?ы ?ожа Ахмет Яссауи мешітіні? т?біне жерлеткізді.
Оны? б?л кездегі е? к?рделі саясаты: Шы?ыс Т?ркістанда болып жат?ан Мо?ол бектері мен Жа?атай ?рпа?тарыны? арасында?ы жанжалдар?а кірісуі еді. ?йткені д?л осы ша?та ?ытай айда?ары Шы?ыс Т?ркістан?а ?арай созыла жылжып келе жат?ан. Б?л ?аза? еліне зор ?ауіп ту?ыз?ан. Сонды?тан ?ытай мен ?аза? ханды?ы ортасында?ы елдерді? ?андай к?йде екенін білу керек болды.
Ал Жетісу мен Шы?ыс Т?ркістанны? біраз жеріне ?мірлігін ж?ргізіп ?бдірашит хан ?лгеннен кейін, балаларыны? арасында ?лкен дау-жанжал бастал?ан. Олар б?рын ?аза? хандарымен ода?тас санал?ан ?ыр?ыз еліні? де кей т?сын ?здеріне ?аратуды ойла?ан. Б?лар?а ?ыр?ыз руларыны? ала ауызды?ы да ?здеріні? жерін, суын талан-тараж етуіне жол ашты.
Есімні? хан бол?ан кезінде ?бдірашитті? ортаншы ?лы ?бдірахман Шалыш пен Т?рфанны? билігін ал?ан. Жетісу мен Шы?ыс Т?ркістанны? ?ал?ан жері ?бдірашитты? ?зге балаларыны? ?олында ?ал?ан. Бірі А?суда хан болса, бірі ??санды, бірі ??шты ме?герген. ?ыс?асы, ?бдірашит ?айтыс болысымен оны? ?рпа?тары билікке, жерге таласып ?ыры? пыша? боп б?кіл Мо?олстанды талан-тараж еткен.
Есім ша?ыр?ан хан ке?есінде ?аза? елі ?бдірахманды ?олдама? болды. ?бдірахманны? шешесі Жетісу бойында?ы ?йсін ?ызы еді. Ж?не ?бдірахманны? да, ?зіме ж?рдем т?бі осы жа?тан келеді-ау деп, бір б?йірі ?аза? еліне тартып т?рды. Есімге б?л м?селе ж?нінде ?ыр?ыз манаптары да ?осылды. О?ан себеп, ?ыр?ыз еліне Жаркент, А?су, ?аш?ар хандарынан г?рі ертеден ода?тас болып келген ?аза? елі ?олайлы еді. Та?ы бір жа?дай: осы т?ста Жо??ар ?онтайшысы к?шейе баста?ан. Ал оларды? шап?ыншылы?ынан ??тылу саясатында ?ыр?ыз бен ?аза? тілегі ?штасып жат?ан-ды. Сан м?ртебе екеуі бірігіп, Жо??арлар?а тойтарыс та берген.
Есім ?бдірахман?а ж?рдем ретінде бес мы? ?аза? ?скерін жіберуді ?й?арды. Ол б?л ?скерді Т?я? батыр?а бас?артпа? болды.
Ерте?іне хан Т?я?ты ша?ыртып алды. Т?я? пен Есім екеуі де е?селі, зор денелі еді. Сарай?а т?жім беріп кіріп келген батыр?а, хан:
— Жо?ары шы?! — деп ?асында?ы жасты?ты т?рге ?арай сыр?ытып тастады. ?арадан шы??ан адам?а ханны? ?з ?олымен жасты? тастауы зор ??рмет. Т?я? жай?асып отыр?аннан кейін Есім оны неге ша?ыр?анын айтып келіп:
— Жетісу мен Т?ркістан ма?айында?ы ?лы ж?зді? бар руларын біз ?з ?олты?ымызды? астына алуымыз керек, сол себептен ?йсінні? к?п ж?ртын билеп отыр?ан ?бдірахман хан?а ж?рдем беруді ?й?ардым, — деп с?зін ая?тады.
— Хан ойы халы? тілегінен шы?са, о?ан не жетсін! — деді Т?я? сабырлы ?нмен. — Б?ріміз де адамбыз ?ой. Адам бол?ан со? армансыз тіршілік ете алмайды екенсі?. Б?йры?ы?ызды орындамастан б?рын, мені? де бір арманым бар еді, егер р??сат етсе?із, соны айтайын…
— Айт, батырым.
— ?міт деген бір ?айы?. Ер жігітті жолы болса д?ниені? ?апасынан да, ?ай?ысынан да алып шы?ады, менікі сол бір ?міт ?ой. Та?дыры ?зі?ні? ?олы?да…
— Ты?дайы?, ая?ына дейін айт…
— Жарайды, ??лды? баласы демей, батырым деп ты?да?ы? келіп т?рса, айтайын… Алдымен мынаны білгім келеді. Хан ием, мен а? с?йектен шы??ан жо?пын, жан-т?німмен ел-ж?ртыма ?ызмет істеп келем. Ерлігім, не ?ызметім к??ілі?ізге ол?ы со?ып ж?рген жо? па?
— Жо?, ?зге батырларым бір т?бе де, сен бір т?бесі? ?ой. — Шыны ма, кекесіні ме Т?я? айыра алмады. — ?бдірахман?а ж?мсап отыр?аным да содан емес пе…
— Онда айтайын. Бас кеспек болса-да?ы тіл кеспек жо?. ?иса? же?ге? А?тор?ынды ма?ан бер.
Біреу жа?ынан тартып жібергендей, Есімні? ??і ?ара к?ре?деніп кетті.
— Ей, сен не малта?ды езіп отырсы??
— Жа?а ?зі? айт?ан жо? па еді?, ?зге батырларым бір т?бе де, сен бір т?бесі? деп…
Ханны? ызадан ?аны ?ашып, мойнына ??ры? т?скен асаудай басы кекже? ете ?алды. ?рине, ?аза? елінде хан мен ?йелі бірге ?лсін деген за? жо?. А?асы Т?уекелді? ж?байы да ?мір ба?и жесір ?алмайды. Біреуге шы?уы керек ?ой. Біра? ол ханны? ?йелі, ханны? же?гесі емес пе? Есігінде ж?рген ??л?а ?алай шы?ады? Ол м?мкін емес…
— Же?ге? А?тор?ын да осыны тілейді, — деді Т?я? батыр.
— Сонда ?алай бол?аны? Т?уекел хан?а жыл болмай жатып к??іл ?осып ?ой?ансы?дар ма? Онда екеуі? де айыптысы??
— Жо?, олай емес, хан ием!
— Ж?, то?тат!
?анына тартпа?анны? ?ары сынсын дегендей, Есім ?азір ?анына тартып отыр. Т?реден жаратыл?ан ханны? жесірін ?арадан шы??ан бір батырды? аламын дегеніне ?орланып ?ал?ан. Б?л да еште?е етпес еді, егер ??ралай к?з, ойма? ауыз жесір же?гесіне жас ханны? ?зіні? к?зі т?спеген болса… ?зінен он жас ?лкен болса да, Есімге ол он жеті жасар ?ыздай к?рінген. ?ыпша бел, а?ша ма?дай, кербез же?гесіні? ?асында ?зге орда с?лулары а??уды? жанында?ы ?о?ыр ?аздардай ?ана боп ?ал?ан. «А?а ?лсе, іні м?ра» деп ?арайтын ?аза? д?ст?рімен, Есім а?асыны? асынан кейін жесірін ?зі алма? ойда еді. Хан ?анша ?ділеттімін дегенмен де, ?з н?псісіні? тілегінен аса алма?ан.
Ол ?олында?ы к?міс ?о?ырауын ?сті-?стіне ашулана ?а?ты. ?йге асы?а кірген к?зетшілерге:
— ?ару-жара?ын сыпырып алып, мынаны ?азір зындан?а таста?дар! — деп б?йырды да теріс б?рылып кетті.
Хан сарайыны? жанында?ы ?ара ала?да?ы зындан?а ата?ты мы?басы Т?я? батырды апарып сал?ан хабар заматта б?кіл Т?ркістан ша?арын шарлап ?тті.
«?ару-жара?ын сыпырып алып Т?я? батырды ?ара ала??а апара жатыр» деген хабарды д?йекші балаларыны? бірі келіп жеткізгенде, А?тор?ын жерге тиер ?зын ?ола? шашып ?ргізіп отыр?ан-ды. Ж?регін ?стап, кенет аппа? б?здей боп шошып кетті.
— Жолымбет батырды ша?ыр, — деді ?асында т?р?ан ?йелге.
Кіші ж?зді? та?даулы ?олын бас?арып ж?рген Жолымбет батыр А?тор?ынны? на?ашы атасы. Ханнан кешірім с?рауды? керегі жо?ты?ын ханым бірден ???ан. С?ра?анмен де б?л ?тініші жа?сылы??а апармайды. ?аза? д?ст?рі: Есім ?з жесіріне не істеймін десе де еркі бар. ?рине, а?ыл?а салса хан ?зіні? н?псісі ?шін Т?я? секілді халы?ты? с?йікті батырын зындан?а тастап, ?алы? елді ?зіне ?ыр?и ?аба? етпес еді. Ж?не А?тор?ынны? Кіші ж?зді? ?ызы екенін де естен шы?арма?аны ж?н. Бір тайпа елді? намысына тиюді? ?анша ?ажеті бар? Аз к?нгі л?ззатынан бас?а, он жас ?лкен А?тор?ын о?ан не бере алады? Алдымен ?зі суынбай ма? Ал Т?я? болса бір с?рі. ?ыры? жас еркекті? ?ылшылда?ан кезі. Т?я?ты? жасы да А?тор?ын?а сай. Сол себептен де А?тор?ынны? кішкентай ж?регін ол ?зіні? ?лкен ала?анына сап м?пелеп т?р?андай болып к?рінеді жесір ?йелге. И?, Т?я?ты? б?ны ?мір ба?и м?пелеп ?тетіні ха?.
А?тор?ын?а м?ндай сезім осыдан жарты жыл б?рын пайда бол?ан. Т?я? б?ны бір к?ні ?олты?ынан к?теріп атына мінгізген. А?ашты т?бірімен ж?лып алатын сонау ба?андай к?шті ?олы сонда А?тор?ынны? кеуде т?сына тіпті ж?мса? тиген. Неге екені белгісіз, сол с?тте б?ны? кішкентай ж?регі алас ?рып ойнай ж?нелді. А?тор?ын сонда осы бір алып ?олды? ж?рек т?сында ?за? ?алуын тілеген…
— Хан та?ында отыр?ан ?айнымнан еш жа?сылы? к?тпеймін, — деді А?тор- ?ын на?ашы а?асына бар жайды айтып болып, — мен елге ?айтуым керек. Сені? жігіттері? ?алада т?р?анда тез ?аш?аным ж?н. Т?я?пен дос-жар секілді еді?, хан со?ымнан ?у?ын жіберіп ?бігер болып жат?анда, оны зынданнан ??т?ара к?р, на?ашы а?а. Айыбымызды Но?айлы елі ?зі айтсын…
