тарады.
С?лтан ордасында енді тек осы К?кшетау, ?ара?ткел, Атбасар, ?ызылжар ма?айында?ы Орта ж?зді? басты адамдары мен Абылайды? ?зе?гілес батырлары — Ар?ын тайпасына жататын Б?сентин руынан Сырымбет, Малайсары; ?аржас руынан Олжабай; Тара?ты руынан Бай?озы; ?лытауда?ы Ба?аналы руынан Оразымбет; Керей руынан Т?рсынбай батырлар ?алды. Б?л жиын?а жер шал-?ай боп Ар?ынны? аты шулы батырлары Ша?ша? Ж?нібек, ?анжы?алы Б?генбай, Алтай руынан а?айынды ?ш б?рі Жан?за?, Жолдыбай, Се?гірбай; Найманнан ?аракерей ?абанбай, Кіші ж?зді? батырлары Тайман мен Б??ыбай, Абылай с?лтанны? е? жа?сы к?ретін батырыны? бірі Уа? руынан Батыр Баян келмей ?алды.
Ханмен ?адірі бірдей с?лтан ?зге батырларды? келмегеніне б?лендей м?н бермегенмен де, Батыр Баянды к?ткен-а? еді.
?рине, Абылай баласыны? с?ндетке отыруын сылтау етіп, б?л жиын?а ?зіні? ?зе?гілес сенімді батырларын т?гел-а? ша?ыр?ан. О?ан себеп ?білм?мбет ханмен арасы алша?тап кеткен Жо??ар ?онтайшысы ?аза? жерін та?ы шаппа? боп, ?алы? ?ол жинауда деген хабар ал?ан.
— Жарандар, — деді Абылай, ?она?тары отырып бол?аннан кейін байсалды ?нмен, — мені? ?айын а?ам ?алден Церен ?аза? елін ?айта шаппа??а Ертісті? ар?ы бетіне жиырма бес мы? ?скер дайындап отыр…
?йдегі ж?рт тегіс еле? етті. Ке?еске ша?ырыл?ан кісілерді? жас м?лшері, д?режелері де ?р т?рлі еді. Б?ріні? де денелеріні? ?стінен с?п-суы? боп жылан жор?алап ?ткендей жан т?ршігер бір сезім билеп кетті. «А?табан ш?бырындыны?» ?анды уа?и?асын ?лі еш?айсысы да ?мыт?ан жо?-ты. Тек о жолы жо??ар ?скері ?аза? даласыны? к?нгей жа?ын шапса, енді міне Орта ж?зді? негізгі ?онысы Сарыар?аны? шетіне кеп т?р.
Канси ?лгеннен кейін та??а отыр?анына он сегіз жыл тол?ан ?ытай бо?дыханы Цзянь-Лун Жо??ар?а деген ?ытай саясатын ?лі де ?згертпеген. Солт?стік пен к?нбатыс?а ?арай сыр?ытып, ш?райлы жерлерін басып алумен бол?ан. ?арсы келген ойрат жаса?тарын, басым к?шпен, бірін ?алдырмай ?ырып отыр?ан. Ол к?ндегі ?ытай ?скері к?шпелі ел — Жо??ар ханды?ыны? ?скерінен, со?ыс ?нері т?р?ысынан ?ара?анда, ана??рлым к?шті еді.
Россия империясыны? ?ол астына кірген Орта ж?зді? жеріне ?алден Церен шабуыл?а шы?уды ойласымен-а?, Жо??арды? ?ан??мар нояндарына Цзинь-Лун ?олдан келер ж?рдемін аяма?ан. ?ару-жара?ын да, азы?-т?лігін де берді. Аузынан жырып, к?рішіне дейін т?кті.
?рине, м?ндайда бо?дыхан ?зіні? алтынын да ая?ан жо?. Жо??арды? ?анды ?ол т?мендерін ?ала?ан жа?ына ж?мсай білетін нояндарды? к?бін алтынымен сатып ал?ан. Сол себепті де жо??ар ?скері орыс бекіністерімен ?атар жат?ан Орта ж?з жеріне ?арай бет б?р?ан.
Жо??ар ?онтайшысыны? осылай дайындалып жат?анын, Ертісті? бергі жа?ын жайла?ан Уа? — Керей тайпасыны? батырлары да айтып келді. ?алден Церенні? енді тек ы??айлы кезді к?тіп отыр?аны м?лім болды. ?рине, ?алден Церен Орта ж?зге ?білм?мбеттен г?рі Абылай ы?палыны? к?шті екенін біледі. Егер шу дегеннен ?аза? ?скеріні? к?йрей баста?анын к?рсе, Абылай амалсыз мені? жа?ыма шы?ады деп ойлады ол. Абылайды? Жо??ар жа?ына шы?уы — же?іспен те?. Егер Орта ж?з Жо??ар жа?ына шы?са орыс ?алаларыны? іргесі ашылады. ?ытай саясатшыларыны? да к?здегені осы.
Абылай б?л м?жіліске досын да, ?асын да ша?ырып отыр. ?сіресе Жо??армен к?ршілес руларды? ?йгілі адамдары тегіс хабарлан?ан. ?тте?, Батыр Баян келмей жатыр. С?лтанды азыра? ренжіткен осы.
Абылай жа?а ?ана баста?ан с?зін енді жал?ай берем дегенде, сырттан дабырлас?ан дауыстар шы?ты.
— Б??ар жырау келді!
— ?лы жырау аттан т?сіп жатыр!
— Ар?аны? ардагерін ?арсы алайы?!
— ?ош келіпсіз, Ар?ынны? майталманы!
С?йткенше бол?ан жо?, бір топ адаммен орда?а Б??ар жырауды? ?зі де кіріп келді.
Б?л ?зын бойлы, ?апса?ай денелі, ат жа?ты, шо?ша са?алды, ?ош?ар т?мсы?, е?селі кісі еді. Руы Баянауыл т??ірегін жайла?ан Алтынторы — ?аржас. ?кесі ?ал?аман батыр шешен кісі бол?ан. Алпыс жасында хал?ыны? т?уелсіздігін ?ор?а?ан Б?генбай, ?абанбай секілді батырларды? ерлігін к?п жырла?ан ?йгілі жырау. Б?л кезде халы? «к?мекей ?улие» деп атап кеткен.
М?жілісте келелі м?селе с?з бол?алы т?р?ан со?, Б??ар жырауды Абылай ?дейі ша?ыр?ан.
Б??ар кіріп келгенде, Абылай ?зі т?регеліп, о? жа?ынан орын берді. Жырау бір ?ара?аннан-а? ?йде к?птен бері бастары ?осылмай ж?рген адамдарды? жинал?анын бай?ап, ж?зі жадырап сала берді.
— Арсы?дар ма, жар?ындарым?
— Барсы? ба, Ар?ынны? а?иы?ы!
— Бармын, арысым… Сен той жаса?алы жатыр деген со?, ой сал?алы шы?ып едім. Б?рын Баян мен К?кшені? арасы жа?ын-а? еді…
— Енді алыстап кетіп пе, Б??ар а?а?
— Жо?, жа?ын. Біра? жа?ын болса да алыс. Орта?а сал?ан орыс бекіністерін ора?ыта ж?ремін деп кешеуілдеп ?алдым. Ат-тон айыбым бар. Жырымды аласы? ба, ?лде шерімді аласы? ба?
Абылай езу тартты. Адуын жырауды? «орта?да?ы орыс бекіністерін ора?ытып» деген с?зінен-а? сезіктеніп, ??гімені б?тен жа??а б?р?ысы келді.
— «Жыры?ыз» бен «шері?ізді» естіп, ат-тон айыпты біз т?леп ж?рмесек нетсін, — деді к?ліп, — сол ат-тон айыбымды берместен б?рын, бас?а бір ?тінішім бар.
— Т?рені? ?арадан ?тініші болмас, ?кініші болар. Шамам келсе ?кіндірмейін, арысым айта ?ой.
— Т?нде т?с к?рдім. Табытта жатыр екенмін. Басыма ілінген ?ш ж?зді? жалауын ?ш тобыр ж?рт ж?лып ?кеткелі т?р. Табытымны? бір б?йірінде арыстан, екінші б?йірінде айда?ар отыр. Ая? жа?ымда бір топ ?рім- б?та?ым. У?лиден тара?ан бір ?рпа?ым ма?ан ??ран о?ып жатыр. ?асымымнан ?рбіген бір тентегім ?олына ?анжарын ?стап мені ?ор?ап т?р. Ал мен ?ліп жатсам да, екі б?йірімде отыр?ан арыстан мен айда?ар?а кезек ?арап, мыналардан ?алай ??тылам деп жанталасудамын. Осы т?сімді жорып берші, Б??ар а?а?
Б??ар т?нжырап біраз отырды. ?й іші де тына ?алды. ?лден уа?ытта барып жырау:
— Т?с жору — т?лкі аулаумен те?, кейде ізіне д?л т?сесі?, кейде шет кетесі?, с?йтсе де жорып к?рейін…
— С?йле?із, к?мекей ?улие…
— ?ыры??а келмей табытта жатса? — ?мірі? ?за? болады екен. Басы?а жалау тігіліп, о?ан ?ш бірдей топ таласып жатса, ?ш ж?зге хан болады екенсі?. Біра? хан атына ие болса? да, хал?ы?а ие бола алмайды екенсі?. Сен ?лген к?ні ?шеуі ?ш жа??а ыдырап кетеді екен. Табытта жатып, екі б?йірі?дегі арыс- тан мен айда?ардан ?алай ?ашып ??тылам деп ?оры?са?, ?ле-?лгенше елі?ні? екі б?йірінде т?р?ан екі мемлекетке жалта?таумен ?теді екенсі?… Ал ая? жа?ы?да т?р?ан ?рім-б?та?ы?ны? ішінен бірі ??ран о?ып, бірі ?анжар ?айраса, У?лиді? ?рпа?ынан шы??ан бір т??ымы? атын ?а?азда, ал ?асымнан ту?ан бір бала? ата?ын майданда ?алдырады екен.
Абылай ?ндемеді.
— ?ндемей ?алды? ?ой, с?лтаным. Шешуім ?намады ма?
— Бір ?рпа?ым атын ?а?азда, екінші ?рпа?ым ата?ын майданда ?алдырады екен. Сонда мен ?зім ?айда ?аламын?..
— Басы?а ?ш жалау бос?а тігілді ме? Ісі?ді ел ?натса ?ш ж?зді? ж?регінде ?аласы?!
Абылайды? ?аба?ы жадырап сала берді. ?аза?: «еркекті? а?ылы ?ыры?тан бастап толады, алпыстан бастап солады» дейді. Абылай ?азір ?ыры?тан жа?а асып барады. Т?сін жоры?ан сыншы жырау оны? т?пкі сырын д?рыс болжады. Абылай — ?аза? елін ?лы елдер ?атарында к?ргісі келді, хан болса сол ?лы елге хан болуды арман етті. Сонды?тан да ана жылы т?т?ында жат?ан Абылай?а ?алден Церен: «Д?ниеде не жаман?» деп с?ра?анда, ол: «Д?ниеде аз ас?а ба?ауыл, аз елге хан бол?ан жаман» деп жауап берген.
Абылай — ?біл?айыр да, ?білм?мбет те, Бара? та, Н?ралы да емес еді. Ол б?л кезде к?п н?рсені т?сінгенді. ?зіні? ?р ?рекетін сол т?ста?ы к?шпелі ел к?семіні? ?олынан келетін м?мкіндігіне ?арай ??ратын. Ал тек ??дай алдында ?ана жауапкер Б??ар жырау болса, к?нде ?згеріп жат?ан д?ние ?айшылы?ын к?ріп, «д?ние шіркін ?айда бара жатыр?» деген азда?ан к?м?нда болатын. С?йері к?к шал?ыны тол?ынданып, ж?пар иісі а??ы?ан ?аза?ты? жасыл даласы, тілегі — хал?ыны? ?амы.
Б??ар жырау ?немі ?асынан тастамайтын ?ара?ай домбырасын ?олына алды. ??ла? к?йіне келтіріп, біраз шертіп отырды да, алыстан к?ркіреп келе жат?ан жауар б?лттай, ?уені ?обалжы?ан бір термені бастап
