кетті.
«Ай заман, заман-ай,
Т?сті мынау т?ман-ай,
Істі? б?рі к?м?н-ай
Осылай ол бір тол?ап алды да, ?рмен ?арай н?серлете ж?нелді. Жырау салынып жат?ан бекіністер мен ?аза? еліні? болаша?ын тол?ады.
Ол ?р с?з шума?ын ла?тыр?ан сайын, алпыста емес, жиырма беске жа?а шы??ан жас жігіттей ?ызулана т?сті. ?аза?ты? к?сем ?лдарынан, ?сіресе, Абылайдан ел ?амын ойлауды талап етті.
Жырау тол?ауы отыр?андар?а ?нады ма, ж?рт енді домбыраны? ?а?ысымен бірге ?имылдап, ?ызулана «Уа, п?ле!» деп ?осыла те?селді.
Жырау бір мезет ел жайын емес, тек ?з басыны? ?амын ойла?ан хандарды с?ге келіп, кенет с?зін бітірді де, ?олында?ы домбырасын ашулана есікке ?арай ла?тырып жіберді. Шабыттан?ан ша?та?ы жырауды? м?ндай ?детіне ?аны? есік алдында т?р?ан ат?осшы жігіт домбыраны жерге т?сірмей ?а?ып алды.
Б??ар жырау Абылай?а т?йіле ?арады.
— Бар сенгеніміз сенсі?, Абылай! О? жа?ы?да?ы т???иы?тан ??тыламын деп, сол жа?ы?да?ы шы?ырау?а ??лап кетіп ж?рме. Ш?ршітті? ыз?арынан ?ор?ып, орыс патшасыны? ?олты?ына кірдім деп ант-су ішті?. М?мкін, б?ны? д?рыс та шы?ар… Дегенмен, «к?ппен ке?есіп пішкен тон келте болмас», ж?рты?мен а?ылдас.
Абылай ?нсіз ты?дап отыр. ?аза? даласы ?азір ?лкен ?обалжу ?стінде…
Орынбор генерал-губернаторы Неплюев Ор, Елек, Жайы? бойларында орыс бекіністерін салып, ?аза? жерін отарлау саясатын ?ол?а алса, Сібір генерал-губернаторы князь Гагарин де одан кейін ?алма?ан. Ол бір мы? жеті ж?з он ?шінші жылды? ?зінде-а? Бірінші Петр патша?а Ертіс бойына бекіністер салуды? м?мкіншілігі барын айтып хат жаз?ан. Осыдан кейін бір мы? жеті ж?з он сегізінші жылы Семей бекінісі, бір мы? жеті ж?з жиырмасыншы жылы ?скемен бекіністері салын?ан. Б?дан екі-?ш жыл ?ткеннен кейін орыс солдаттары К?кшетау ма?ын иемденіп, жиырмасыншы-отызыншы жылдары А?мола, Баянауыл, ?ар?аралы бекіністері т?р?ызыл?ан. Б?л бекіністерді? б?ріне солдаттар ?келініп, Россияны? шал?ай т?кпірінен к?шіп келген шаруалар?а жер беріп, енді б?л араны біржолата ?оныс ете баста?ан. Ал С?меке хан ?айтыс бол?ан бір мы? жеті ж?з отыз жетінші жылдан бастап, патша ?кіметі А?мола мен К?кшетау арасына жол ж?ргізіп, бекеттер салу?а кіріскен. Б??ан он мы??а таяу орыс ж?мыскерін сонау орталы? Россиядан ?кеп т?ккен. Б?л жол К?кшетауды? тау- лы ал?аптарыны? бойын ?уалай он жыл ішінде ?зер біткен. ?рине ?аза? жеріні? б?л «б?лісінде» шонжарлар ?з ?пайын жібермеген. Жерлеріне жер ?осып ал- ?ан. С?йтіп, ?аза? кедейі ?иянатты орыс генерал-губернаторымен бірге ?з би, с?лтандарынан да к?рген. ?атар ?оныстану?а м?жб?р бол?ан ?аза?, орыс кедейлері ?мірді? ауырлы?ын да, азабын да бірге тарта бастады. Осы ?иынды?та ту?ан бауырмалды? ?атынас а?ыры екеуін бірдей апарып Пугачев ереуіліне ?осты. ?ділетсіздікке к?нгісі келмеген ?аза? аулына патша бекінісі мен хан ордасынан ел жылат?ан «к?рі ?ылыш» жаса?ы шы?ып т?рды. Біра? ?алы? халы? д?л б?гін ы??айлы са?атын к?тіп, Ертісті? ар?ы бетінде ?аза? жерін шап?алы ?алден Церенні? жиырма мы? ?скері т?р?анын білмейтін. Бар ??ары жеріні? тарылып, малыны? азайып бара жат?аны. Жырау тол?ауы да осыны айтады, халы? та сол ?шін оны? с?зін ойлана ты?дайды.
Ал халы? к?йзелісін ?з к?зімен к?ріп отыр?ан, ел ?амын ойлайды деген Абылайды? к?п ісі Б??ар жырау?а т?сініксіз еді. ?білм?мбет хан?а еріп, бір мы? жеті ж?з ?ыр?ыншы жылы, ?алден Церенге т?т?ын болар алдында, Орынбор ?аласына барып, ?олдарына ??ран алып, «?ол асты?ыз?а кірдік» деп патша?а ант беруі, содан кейін ?алден Церенні? т?т?ынынан ?айтып келісімен, арасында бір ай ?тпей, Абылай с?лтанны? Неплюевке немере а?асы Жолбарысты жіберіп «Россия?а ?арсылы? к?рсетпей, онымен сауда-сатты? ж?ргізуге бармыз» деп хат жазып бас июі — ?арт жырауды ой?а шомдыр?ан. Б?л аз бол- ?андай, Абылай бір мы? жеті ж?з ?ыры? бесінші жылы Тобыл губернаторы А. М. Сухаревке «?йсін руын да патша а?замны? ?ол астына алулары?ызды с?раймын» деп хат жолда?ан. Бір мы? жеті ж?з елуінші жылдары Абылай ?аза? жеріне салын?ан орыс ?алаларыны? ж?рме?келеріне ?зі ?атынаса баста?ан. Ал Бара? с?лтан ?біл?айыр ханды ?лтіргеннен кейін, оны ?ор?ауды? орнына, Кіші ж?зді? ханыны? ?азасына ?иналып, Бара? с?лтанды «жауыз» деп, Орынбор ?кімдері ?біл?айырды? балалары Н?ралы, Айшуа?, Ералылармен к?бірек а?ылдасып т?руын ?тініп Неплюевке та?ы хат жіберген. Осыны? б?рі ?аза? хал?ыны? ?амын ойла?ан жырау?а ?зірге т?сініксіз ж?йттер.
«Абылай не айтар екен?» деп ?йде отыр?андар тына ?алды. Біра? осы ж?ртты бас?арып отыр?ан Абылай ?з ойын аша алар ма екен? Ел ??ла?ы елу, аузынан шы??ан с?з ерте? жіпке тізілгендей боп теп-тегіс Орынбор?а, Тобыл?а, тіпті ?алден Церен отыр?ан Ташкентке де ізін суытпай жетеді. Ол с?зді с?л кешігі?кіреп бо?дыхан да естиді. ?йткенмен, жауап бермей ??тыла алмасын білген с?лтан, енді Б??ар жырау?а ?арай отырып с?йледі:
— Ант-су ішті? дейсі?, ?лы жырау. Осындай антты «Жо??ар?а ?арсы ?ол к?термеймін» деп, т?т?ыннан босанар алдында ?айын а?ам ?алден Церен ?онтайшы?а да бергем… Ал б?гін оны? ?скерін ?зінен б?рын шаппа?шы болып отырмын. ?йткені мен шаппасам ол шабады. Сонда ?аза??а мені? ант-суымнан ?андай пайда?
— Ж?н делік… Ал батысы? ?алай?
Абылай басын шай?ады:
— Орыс елі Жо??ар ханды?ы емес ?ой.
— Ш?ршіт елі де о?ай емес. Бізге б?ріні? де к?ші жетеді.
— Сол себептен де даламыз?а бекініс салдырып жат?ан жо?пыз ба? Россия?а с?йенбей, ш?ршіттерге т?теп бере алмаймыз. Ш?ршіттерді? ойын ?онтайшыны? ?зі айт?ан. Олардан енді Жо??арды? ?зі ??тыла алмай отыр.
— Ш?ршіт бо?дыханы да бізді? жерімізге бекініс салам десе ?айтесі?, — деді Б??ар жырау.
— Онда со?ысамыз. ?йткені ш?ршіт бізді? ішімізге кіріп, орыс патшасындай бекініс салар болса, — деді Абылай, ?аза? атаулысы ??л болар еді.
?й іші та?ы тына ?алды. ?ытай бо?дыхандарыны? жауызды?ы ?аза? еліне ежелден таныс. ?рт ал?ан жерде жуырда ш?п шы?пайтын, ?ытай жауынгері ?ткен жа?та тірі жан ?алмайт??ын. Талай уа? халы?ты ж?тып жібергенде ?ытай бо?дыхандарыны? тама?ы ажда?аны? тама?ындай жалмауыз ке? келетін.
— Б??ар а?а, жал?ыз жолаушы?а топ ?ас?ыр шапса, жолаушы е? алдымен ?айсысына ?ылышын сермейді? — деп с?рады Абылай.
— ?рине, е? таяу ?ал?анына, с?лтан.
Б??ар жырау б?л ж?мба? адамны? кім екенін енді т?сінгендей Абылай?а ойлана ?арады. ?аза? елін ?ан ?а?сат?ан алдымен ?алден Церенді же?бек. ?зге жауларын содан кейін барып ойланба?…
Абылай кенет жанында т?р?ан ?оржынынан б?зау терісіне салын?ан картаны алды.
— Міне, — мына жерде ?алден Церенні? ?скері т?р, — деді, — бір к?ні болмаса бір к?ні олар Ертістен бері ?теді. Сол уа?ытта ?ш ж?зді? ?скері, міне, мына т?стан кеп ?ш жа?ынан ?оршайды. К?рсін сонда ?алден Церен осы ?а?паннан ??тылып! Даян ханнан бері жо??арлар ?немі бізді? к?к желкемізден шы?ып келген. Ал б?л жолы оларды? к?к желкесінен біз шы?амыз.
— Ертіс жа?асына келіп, Кіші ж?зді? батырлары со?ыс?а ?атынасады дегенге сенгім келмейді, — деді Б?сентиін батыры Сырымбет.
— Неге? — деп еле? ете ?алды т?ртба? келген, Тара?ты батыры Бай?озы. — Орта ж?зді? батырлары сонау Еділ ?алма?тарымен ?рсысып ж?рген жо? па…
— Кімі? бар ол жа?та ?рсысып ж?рген?..
— Жетім сары Ша?ша? батыры Ж?нібек ше?
— Ойд?йт дегені?! — деді екі иы?ына екі кісі мінгендей жалпа? жаурын, алша? кеуде Сырымбет. — Ж?нібек ?алма?тармен ?рысса — ?зіні? ?айын а?асы ?біл?айырды? жо?ын жо?тап отыр. ?ала берді Жетім сары Ша?ша?ты? ?онысы хан аулымен аралас-??ралас, Ыр?ыз бен Тор?ай ?зендеріні? ??ірінде отыр?ан жо? па? Ж?нібекті? аулы деген ??р аты… ?біл?айырмен жері де бір, суы да бір…
Абылай ?натпа?ан рай бай?атты: «Міне, ?немі осылай. Бізді? жеріміз Ертіс, сені? жері? Жайы? деп, бар ?аза? быж-тыж боп б?лініп шы?а келеді. Жо?, м?ндай ж?ртпен жауды же?у ?иын, е? алдымен ?з елі?ні? басын ?осып ал. Сосын барып жауы?а тиіс. Сонда оны? басын ?алай ?осу керек? ?отанына ?ас?ыр тимей ел ?й?ысынан оянбайды. ?азіргі ?аза? елі сондай. ?отанына тигелі т?р?ан ?ас?ыр — та?ы ?алден Церен. Сен
