??дабай?а т?ксие ?арады. — Оны? ?ызметі тек к?не ?аланы? орнын зерттеу ?ана болмайды. Бар хабарды со?ан жеткізіп т?расы?…
— ??п, та?сыр, сенімі?ізді а?тау?а бармын.
— ?біл?айыр Муравинді ?зіне патша ?кіметіні? атынан келген ке?есші деп санайды. Солай деп онымен келісілген. — Генерал к?лімсіреген болды. — Ке?есші тілмаш емес, ханны? ішінде не жат?анын да біліп т?ру?а міндетті. Ал осы прапорщик бар?анша оны? міндеті са?ан ж?ктеледі…
Неплюевті? ?зіне сенбей Муравинді жіберіп отыр?анына іштей наразы болып ?ал?ан ??дабай:
— Ол міндетті мен б?рын да ат?арып келе жат?ан жо? па едім? — деді т?мен ?арап. — Ж?не жаман да ат?арма?ан секілді едім.
Неплюев ?з ты?шысыны? к??ілін та?а ж?деткісі келмеді.
— Сен жаман ж?мыс істеп ж?рген жо?сы?. Адал е?бегі? ?шін д?режеден де ??р ?алмассы?… Прапорщиктен са?ан келер зиян жо?. Бар!
— ??п, та?сыр.
Жарты са?аттан кейін ??дабай ?біл?айырдан к?птен бері ?олы жетпей ж?рген сусар б?рік пен о?алы шапан киді. Біра? хан одан жа?ында ?зіні? Ордасына Жанкентті тексеруге прапорщик Муравин келетінін, ал оны? негізгі ?ызметі ханды а?ду екенін білді. Ал сол к?ні т?нде Неплюев Петербургке, сырт?ы істер коллегиясына: «?біл?айыр ту?ан баласын аманат?а беріп отырып, Россия?а ?арсы шы?а алмайды, біра? о?ан сенуге де болмайды, ?йткені ол екі ж?зді ж?не т?каппар адам» деп хат жазды.
… Ал б?л кезде ?біл?айырды? орыс патшасыны? алдында тек ?зім ?ана адал болып к?рінсем деген саясатыны? ар?асында, Россия ?кімдеріне ?кпелеген Орта ж?з ханы ?білм?мбет Т?ркістан ша?ары мен оны? т??ірегіндегі ?арна?, Сукент, Сауран, Сы?ана? секілді та?ы отыз екі ?аланы ?айтарып берем деген Жо??ар ?онтайшысыны? с?зіне сеніп, бір мы? жеті ж?з ?ыры? екінші жылы Бо?ырауды? басында ?алден Церенге аманат етіп, ?зіні? кіші баласы ?білфейізді жіберді. Кешегі жауына бас иген б?л ?ылы?ын ол бір жа?ынан, осы кезде Жо??ар ?онтайшысыны? ?олына т?т?ын?а т?скен Абылай с?лтанды босатып алу ?шін істеген боп к?рінді.
Б?рын ?зіне ?арсы кеп, ?р бас?ан адымын а?дып отыр?ан Орта ж?з ханыны? ?з жа?ына шы?атын ??л?ынын сезген ?алден Церен ?ыры? бесінші жылы орыс бекіністері мен ?аза? жеріні? іргелеріне жиырма мы? ?арулы ?скері мен жол салу?а арнал?ан жеті мы?дай адамын ?кеп ?ойды. Б?ны? б?рі б?гін болмаса, ерте? ?аза? жеріні? д?л ортасына басып кіруді? дайынды?ы еді. ?лкен ай?ас бастал?анша олар жа?ын т?р?ан ?аза? ауылдарын д?ркін-д?ркін шауып, мазасын ала берді.
М?ндай ?иын жа?дайда Орынбор ?кімдеріні? алдында екі т?рлі міндет т?рды. Бірі, осы уа?ыт?а дейін ?аза? даласынан жырып ал?ан жерлерін, сал?ан бекіністерін са?тап ?алу болса, екіншісі, ?аза? даласына Жо??ар ?скерін кіргізбеу.
Б?нымен ?атар Орынбор губернаторы Кіші ж?зді? еліне Жайы? ?зеніні? ар?ы бетіне мал жаюды то?татуды б?йырды, Жайы? пен Еділді? ортасында б?рыннан к?шіп ж?рген кейбір рулар енді б?л араны тастап, Жайы?ты? бергі бетіне ?уып шы?арылсын деді. Ал б??ан ?аза? ауылдары к?нбейтіндей ниет к?рсетсе, осы ма?да?ы казак-орыстарды? ?арулы к?штеріні? бас ?олбасшысы подполковник Ртищевке ?алма?ты? ?арулы ?скерлерін ?аза?тар?а ?арсы ?олдануына р??сат етілді. Ж?не ?алма?тар?а ?аза?тардан талап ал?ан мал-м?лік, тартып ал?ан жеріні? б?рі ?здеріні? ?арама?ында ?алатынын айтты. Ал б?ндай шаралар?а к?нбей ?арсылы? істейтін ?аза? ауылдарыны? басшыларын, сенат ?зіні? бір мы? жеті ж?з ?ыры? т?ртінші жыл?ы бесінші мартта?ы указы бойынша «?стап алып, Орынборда?ы Роговик, Сібірдегі Нерчинскийді? к?міс шы?аратын заводтарына жер аударылсын» деп жарлы? етті. Б?л шара аз бол?андай, бір мы? жеті ж?з ?ыры? жетінші жылы Сырт?ы істер коллегиясы ?аза? елі Жайы? ?зеніні? о? жа?ына малдарын айдамас ?шін, б?л ?зенні? сол жа?асы Каспий те?ізіне дейін к?зді к?ні ?ртелсін деп б?йырды. Б?нымен ?атар орыс бекіністерін ?аза? ереуілшілерінен са?тау ?шін ?аза? жеріне ?арулы ?скер шы?ару?а указ берді. Б?л указ бойынша, ?арулы ?скер ?ызметін Жайы? бойыны? казак-орыстарына міндеттеді. Олар?а ?аза?тарды? жыл?ыларын ?ана айдап алу емес, ?здерін де т?т?ын етіп, жер аудару?а р??сат етілді. «Шаш ал десе бас алатын» казак-орыстар енді ойларына келгенін істеуге еркіндік алды.
М?ндай жа?дай тек ?ана Жайы? бойында емес, Сібір губернаторыны? ?арама?ында?ы ?аза?тар?а да ?арсы пайдалану?а б?йырылды.
Б?л ?ысым жал?ыз ?аза? кедейлеріне ?ана емес, жа?ында ?ана кеп, жа?а жерге ?оныс тепкен орыс шаруаларына да т?сті. Патша ?анауына шыдай алма?ан б??ара арасында Пугачев баста?ан к?теріліс белгі бере бастады. Б??ан ?аза?, баш??рт секілді ?лттарды? кедей тобы да ?осылды.
Неплюев ?аза? елі мен патша ?кіметіні? арасында?ы ?ыр?и-?аба?ты?ты б?се?детуді? бір айласы бітім с?з ж?ргізумен ?атар, ?аза? даласымен сауда-сатты?ты ке?ейте т?суде деп ойлады. Ол, тіпті, бір мы? жеті ж?з ?ыры? жетінші жылы Сырт?ы істер коллегиясына берген рапортында: «Б?л халы?ты ??р ?ор?ытумен ?ана емес, к?бірек сауда-сатты? секілді жа?сылы? істер ар?ылы да ба?ындыру жолын ойлауымыз керек» деп жазды. Егер б??ан ?аза? елі к?нбейтін болса, оларды к?шпен ба?ындыру ?шін, ?зіне ж?не Ойыл жолында?ы ?скерді? басты?ы генерал-майор Штокман?а Жайы? ?аза?-орыстарынан екі мы?, Орынбор мен Ор бекіністеріндегі ?скерден бес мы? солдат берілуін с?ра?ан. Т?бі б?л ?скер аз бола ?алса, та?ы ?алма?, баш??рт, шо?ын?ан татарлар мен мешерлер секілді Россия патшалы?ына ба?ынышты б?ратана ?лттардан он мы??а тарта ?арулы адам ?осылсын деген. ?рине, осыншама ?скерді Неплюев неге с?рап отыр?аны Сырт?ы істер коллегиясына да ай?ын еді.
Осындай жа?дайда ?аза? еліні? ?з т?уелсіздігін са?тап ?алуы екіталай шаруа.
Бір жа?ынан жиырма мы? ?скерін жала?татып жо??ар ?онтайшысы ?алден Церен, екінші жа?ынан д?л осындай ?скерін ?аза? жеріне кіргізе баста?ан орыс патшасы. Жан ал?ым?а енді келді. Хан мен с?лтандар ?здеріні? жолын тауып жатты: бірі орыс патшасына ?ызметке кірді, бірі Жо??ар ?онтайшысымен ауыз жаласпа? болды. Ал ?ара халы? ше? Жерінен, бостанды?ынан айрылу?а жа?ын ?ал?анын сезіп, жанталасты.
Орыс патшасы ар?ылы «ж?ма? орнатам» деген ?біл?айырдан да, Жо??ар ?онтайшысы ар?ылы тынышты? ?келем, атамекен Т?ркістаны?ды ?айтып ?перем деген ?білм?мбеттен де халы? суий бастады. Білегін сыбанып жіберіп, ол енді батыр жігіттеріні? со?ына ерді. Орыс патшасы салдыр?ан бекіністерді шапты, керуендерін тонады, патша солдатыны? ?олынан бір шаруа ?лсе, оны? ??нын екі есе ?айтару?а тырысты. Осылай Кіші ж?зді? к?п рулары ат?а ?онса, Орта ж?зді? жігіттері де бос ?алмады. ?білм?мбет ханнан к?рі, енді олар ?з араларынан шы??ан Баян, Малайсары, Б?генбай, Б??арбай, Олжабай, Елшібек секілді батырларыны? жаса?ы боп, т?с-т?стан Жо??ар ?онтайшысыны? ?стемдігіне ?арсы шы?ты.
Орыс патшалы?ынан не ?скер, не Жайы?ты? ар?ы бетінен жайлы ?оныс, не аманат?а берген баласы ?ожахметті ?айтып ала алма?ан ?біл?айыр ?зіні? ?адіріні? шын т?се баста?анын енді ай?ын сезінді. Б?л ?біл?айырды? емес, Орынбор губернаторы Неплюевті? ?атесі еді. ?біл?айыр ?аза? елін Россия?а ?осу жолында?ы ал?аш?ы ?айраткерлеріні? е? табандысы екені даусыз болатын, ел к?зінде оны? ?адірін к?тере білу керек еді.
Со?ынан ерген ж?ртыны? ?зінен алыстай баста?анын ???ан ?біл?айыр ?атты састы. Біресе ?арама?ында?ы елді Орта Азия хандарыны? жеріне к?шуге, не болмаса Иран шахыны? ?ол астына кіруге ?гіттеді. Онда?ы ойы егер ?аза? рулары солай ?арай ауар болса, орыс патшасы ?арама?ыма ?зіме керек ?скер беріп, ?аза? елін біріктіруге та?ы ша?ырар деген ?міт. Б?дан да еште?е шы?пады. ?аза? ж?рты жат ел хандарына жалынышты бол?аннан г?рі, ?андай ?иынды? к?рсе де ?з жерінде ?ал?анын арты? к?рді. Б?л бір ерекше ?кініш еді. Н?дір шах ?скері келмей т?рып, 1744 жылы ?біл?айыр Хиуаны басып ал?ан. Со?ынан т?р?ын елді? б?ліншілігі ар?ылы аз уа?ыт б?л ара?а Н?ралы да хан бол?ан. Н?дір шах м?ны да ?уып жіберген. Хиуа ханды?ынан айрылып ?ал?ан ?біл?айырды? ж?регін ?кініш жегідей жеген. Халы? болса жолын ?зі тауып кете ме деп ?оры??ан ?біл?айыр, сас?анынан орыс патшалы?ына ?арсы ?имыл к?рсете бастады. Сондай ?рекетті? бірі ?ыры? жетінші жылы болды. ?біл?айырды? а?ылымен ?аза?ты? екі мы?ты ?олы ?йшікті? т?менгі жа?ында?ы м?з боп ?атып ?ал?ан Жайы? ?зеніні? ?стімен ?тіп, ?ызылжар деген жерде ?алма?тарды? ?лысы мен орыс балы?шыларыны? ?алашы?тарын шапты. К?п малын, табын-табын жыл?ыларын айдап алды. Алты ж?зден астам ?алма? пен орыс адамдарын т?т?ын етіп ?здерімен бірге ?кетті. Осы жылы та?ы да ?аза?ты? бес ж?з адамнан ??рыл?ан жаса?ы ?йшікті айнала ?тіп, ?стірт ар?ылы Еділді? жа?асына шы?ты. Та?ы тыныш жат?ан ж?ртты шауып, мал-м?ліктерін олжа етті. Біра? жолай ?здерін а?дып жат?ан казак-орыс жаса?ына душар болып, ?зер ?ашып ??тылды. ?біл?айыр Россия бекіністеріне ?арсы бас?а да жоры?тар ?йымдастыра бастады. ?біл?айырды? б?ндай ?ылы?ын к?рген Кіші ж?зді? кей рулары оны? ма?ына ?айтадан шо?ырлана т?сті.
