Алайда ?біл?айыр Россия секілді ?лы мемлекетті аз ?олмен ?арсы шы?ып, м??ата алмайтынын жа?сы білетін. Сол себептен де ол баласы ?ожахметті босатып аламын ба деген ?мітпен, т?т?ын?а т?скен орыс адамдарын ?айтарып бергізуге бірталай ?рекет істеді. Біра? орыс ?кімдері оны? б?л ойын та?ы теріс ??ты. «Бізге ?арсы ?рекеттерінен еште?е шы?пайтынын білгендіктен, ?біл?айыр б?рын?ысынан к?рі жуасыды» деп жазды Неплюев Сырт?ы істер коллегиясына.
Ал б?л кезде Жо??армен тіл табам деген ?білм?мбетті? де бас?ыншы елмен дос бола алмайтынына к?зі жеткен. ?алден Церенні? бар к?здегені ?аза? елін б?тіндей ?зіне ба?ындыру екенін Орта ж?зді? ханы т?сінді. Россия патшалы?ы алдында ?біл?айырды? беделіні? т?се баста?анын білген ?білм?мбет енді орыс ?кімдерімен тіл табу?а тырысты.
Демек, орыс ?кімдері ?білм?мбетті? ж?не о?ан ерген Абылай секілді с?лтандарды? м?ндай ы?ыласын пайдалан?ысы келді. Енді Орынбор губернаторы Неплюев ?зіні? ескі ?деті — ?аза? хандарын, с?лтандарын бір-біріне айдап салатын ?дісіне ?айта к?шті. Ол енді ?біл?айыр?а ?арсы Бара? с?лтанды пайдалануды ойлады. Б?л кезде ?біл?айыр мен Бара?ты? арасы ?бден шиеленісіп бол?ан. Осыдан жарты жыл б?рын ?ана Бара?ты? баласы Ханбабайды? Соза?ты билеп т?р?ан ?кесіне Хиуадан Сырдария ар?ылы жіберген жетпіс т?йелі керуенін ?біл?айырды? жаса?тары талап ал?ан, осы керуен жайында хабар берген Неплюевті? ?зі еді.
Б?л кезде Орта ж?зді? ханы ?білм?мбет Т?ркістанды беремін деп алда?ан ?алден Цереннен м?лде ат ??йры?ын ?зген. Жо??ар ?онтайшысыны? ша?ыр- ?анына, а?са?алдармен а?ылдасып бармай ?ой?ан. Б??ан ашулан?ан ?алден Церен ?олында?ы ?білм?мбетті? аманат баласы ?білфейізді, Бара?ты? ?лы, Ша?айды ?здеріне ?айтарып, ?аза? даласында?ы елшілерін, саудагерлеріні? б?рін жинап ал?ан. Б?нысы ?алден Церенні? та?ы со?ысамын дегені еді. Б?ндай жа?дайда Орта ж?зді? ханы ?білм?мбет те, батырлары Бара?, Абылай, Ж?нібек, Б?генбай, К?шік те, Кіші ж?зді? белді адамдары Б??ыбай, Б?кембай, Алтай, Тайман, тіпті хан балалары Н?ралы, Ералы, Айшуа? та Россия жа?ына шы?ып, соны паналауды ?й?ар?ан. Б?ны біреуі ел ?амын ойлап істесе, енді біреулері ?оры??анды?ынан ма??лдады. Бара? секілділері Россия патшасына ба?ынуды т?пкі ойы ?натпаса да, бас?а лажы болмай, амалсыз к?нді.
Б?кіл Орта ж?з бен Кіші ж?з басшыларыны? б?лай Россия жа?ына к?рт ??лауына тек Жо??ар ?онтайшысымен араларыны? ?иындап кетуі ?ана себеп бол?ан жо?. Халы? б?л кезде со?ыстан, алыс- ж?лыстан ?бден шарша?ан еді. Енді ол аз уа?ыт болса да тынышты? іздеп, ?зіні? азып-тозып бара жат?ан шаруасын ж?ндегісі келген. М?ндай аласапыран кезе?де халы? тынышты? тек орыс патшалы?ы ар?ылы ?ана келеді деген сенімде еді. ?йткені Россия патшалы?ы кеше ?аза? жеріне бекініс ретінде сал?ан: Орск, Елецк, Троицк, ?йшік, Ямшенев, Семейпалат, Тобольскілерді? б?рінде де сауда-сатты? ж?ргізе баста?ан. ?аза? еліне керегі де осы. Енді олар б?л ?алаларда?ы орыс саудагерлеріне малын, терісін, ж?н-ж?р?асын сатса, ?зіне керек асты?ын, матасын, ?азан-оша?, ыдыс-ая?ын, кетпен-балтасын алды. Орыс ?кімдері ?аза? еліне тек мылты?, к?кірт секілді ?ауіпті заттарды к?п сату?а р??сат етпеді.
Россияда сауда ?алаларыны? к?шейе баста?аны соншалы?, онда?ы болатын ж?рме?келерге ?аза? жерін басып Орта Азия хандарыны? сауда керуендері де келді. Ал ?алы? б??ара орыс ?ара шекпендерімен таяу танысып, олардан егін салу, балы? аулау секілді ?негелерді ?йренуге кірісті. К?бі ?зі секілді шаруалармен тамыр-таныс боп алды. Орыс ?кімдері де бос жатпады. Біресе ?білм?мбетке, біресе Абылай, Бара?, Ж?нібектерге бір кезде Россия ?ол астына кіргендерін ??ла??а?ыс етіп, кісі жіберумен болды.
Осы т?ста Кіші ж?з ханы ?біл?айырды? к?йі б?рын?ысынан да нашарлай т?сті. Екі ж?зділік саясатыны? салдарынан ол не ?аза? еліні?, не орыс патшалы?ыны? сеніміне кіре алмады. Ал Орынбор губернаторы Неплюев ?з ж?ртыны? алдында ?адірі кеткен ?біл?айырдан м?лдем ??тылуды ?арастыра бастады. Б?л жолы ол ?біл?айырды сенат, не Сырт?ы істер коллегиясы ар?ылы емес, Кіші ж?з ханыны? Орта ж?з с?лтандарымен б?з бая?ы бас аразды?ын пайдалану ар?ылы-а? ??ртпа? болды.
Ал ?біл?айыр енді тікелей Петербургпен тілдеспекке ?ол созды. Ол ?зіні? Неплюевпен ?ыр?и-?аба? екенін айтып, ж?рдем с?рап Тевкелевке хат жазды. Орынбор?а б?л хатты алып келген ??дабайды ерте?іне Неплюев ша?ырып алды.
— Орынбор?а неге келді?? — деді аманды?тан кейін.
??дабай жасыр?ан жо?.
— ?біл?айыр ханны? генерал Тевкелевке жаз?ан хатын ?келдім. Осы жерден Петербургке баратын біреу ар?ылы беріп жібермекшімін.
— Хат не жайында?
?рине, дворян т?рбиесімен ?скен Неплюев біруді? хатын ашып о?удан аула? еді. Ал тілмаш, ханны? ?тінішімен ?зі жаз?ан хатты? дымын да жасырмай б?рін айтып берді. Хатты? т?пкі м?ні Кіші ж?зді? ханын Орынбор губернаторымен татуластыру жайында ж?не Неплюевті? ?зі сенат?а жаз?ан ?біл?айыр екеуіні? арасында?ы ?айшылы?тар туралы бол?анды?тан, Неплюев ?біл?айырды? а??аулы?ына езу тартып к?лді де:
— Жа?сы, хаты?ды ерте? бізді? почта ар?ылы жібер, — деді. Сосын кетіп бара жат?ан ??дабайды то?татып, — Кіші ж?з ханы мен Орта ж?з с?лтандарыны? арасында?ы ба? таласты?ты, ?айсымыз орыс патшасына к?бірек жа?ынып, ата?-д?реже аламыз деуден ту?ан ?шпендікті ?зім де жа?сы білемін. Біра? м?селе ?азір онда емес… Бас?ада. Россия патшалы?ы енді ?біл?айыр?а ар?а с?йей алмайды…
??дабай с?л басын к?терді.
— ?біл?айыр хан райынан м?лдем ?айтып, біржола Россия патшалы?ына ар?а с?йегісі келсе де ме?
— Б?рібір, — деді Неплюев. — Енді ?біл?айыр райынан ?айта ма, ?айтпай ма, ма?ызы жо?. ?зінен а?ылды жас шы?са, к?ріні? о?ан жол беруі жаратылыс за?ы…
«Ол жасы? ?біл?айырды? баласы Н?ралы ?ой! — деді ішінен ??дабай. — Н?ралы шу бастан ?зін д?рыс ?стап келеді. Біра? ?біл?айыр т?різді к?кжалдар бір б?л?ын?анында жо? ?ыл?алы т?р?ан арыстан ашуланса, Н?ралы секілді к?жекті? несін ?алдырады?»
— Сонда… Бізді? ханымызды орнынан т?сірмексіздер ме? — деді т?уекелге бел бу?ан ??дабай, — сенат ол туралы указ берді ме?..
— ?йте ?ояр ма екен… — Неплюев енді ??дабай?а ыз?арлана ?арады. — Патша ?кіметіні? ?біл?айырда енді шаруасы жо?. ?аза? с?лтандарын ?зіне ?арсы ?ой?ан екен, жауабын да ?зі берсін…
«Сонда ?біл?айырды о д?ниеге ?ай с?лтан ж?нелтуге тиісті? — ??дабай тіпті терлеп кетті. — Губернаторы ?айда бастап барады?»
— Мені?ше ?аза? еліндегі оны? ?ас жауы Орта ж?зді? ханы ?білм?мбет, — деді ??дабай. — Екеуіні? арасында?ы ба? таласты?…
— Жо?, Орта ж?зді? ханы б?л іске жарамайды. ?білм?мбет ?біл?айырды ?лтіріп, б?кіл Кіші ж?зді ?зіне ?арсы ?ояр а?ыма? емес. Бас?а ?айсысы бар?
— Бара? с?лтан… Екеуіні? арасында?ы ?шпенділік бірін-бірі на?ыз ?лімге ?иярлы? жа?дайда. Оны? ?стіне Бара? с?лтан орыс ?алаларыны? ?аза? жеріне салына бастауыны? бас айыпкері ?біл?айыр хан деп санайды, Кек алу?а ол тайынбас…
— И?, Бара? с?лтан бізге де дос емес, «?ол астына кірдік» деген анты ??р шы?арып салма с?з. Шын беріліп ж?рген ол жо?. Міне, осы Бара? с?лтанды пайдалану керек…
— Сонда ма?ан не б?йырма?сыз?
— Бара?тан жо??ар ?онтайшысы ??нын с?рамайды. Ра?метін айтады, сені? міндеті? — Бара??а бізді? ойымызды сездіру… Ж?не Россия патшалы?ыны? да ?у?ын салмайтынды?ына сендіру.
— Жо??ар мен орыс патшасы ?біл?айыр ?шін, Бара?ты дар?а асып, о??а байламайды делік. Біра? м?ндайда жайшылы?та жек к?ргенмен, хан ??нын жо?тар Кіші ж?зді? рулары бар емес пе? Бара? олардан сескенбей ме? ?анша к?кжал дегенмен, о?ан да жан керек ?ой.
— Кіші ж?з руларын Н?ралы?а жібер. Болаша? хан ?зіне ба?ынышты елімен тіл табысар…
— Ал ?зім жайында…
— ?зі? жайында ?ам жеме… Россия империясы ?з адамын ?ашан да ?ор?ай білген.
?анша с?м бол?анмен, ??дабай осынау бір алыста жат?ан с?мды?ты? ыз- ?арынан ?зін то?ып кеткендей, бозара ?алды. Ты?шысыны? м?ндай халін ал- ?аш?ы рет к?рген Неплюев оны? к??ілін аш?ысы келді.
— Орынбор?а к?птен бері келген жо?сы? ?ой, — деді с?зді бас?а жа??а б?рып. — Губернатор кассасында бірталай е?бек а?ы? жатыр. Соны ала кет.
Жа?а ?ана салы су?а кетіп т?р?ан ??дабайды? т?рі енді жайнап сала берді.
