кемпірлерді айдала?а айдап тастады. Жас балаларды, «т?бі б?лар да бізге жау болады» деп, найзаларыны? басына іліп алып, ?ке-шешелеріне к?рсетіп ?ар?-?ар? к?лді. Жас ?ыздарын к?зінше ?атын еткен жо??ар шап?ыншыларыны? ?иянатын к?рген талай ата-ана ?орланып шаштарын ж?лып, беттерін ?ан-жоса етіп тырнап, б?кіл сар даланы сарнау?а, зарлы ?нге толтырды. Небір азаматтар а?ыл-естерінен адасып, жынданып кетті.
«?ал?аман — Мамыр» жырында Шы??ыстау т??ірегінде бол?ан бір ?рыс былай суреттеледі:
Ол кезде жерге талас ?аза?, ?алма?,
Атысып, ауыл шауып, жыл?ыны алма?.
?алма?ты бір со?ыста ?аза? же?іп, Б?рі де Тобы?тыны? той?а барма?.
Той ?ыл?ан Орта ж?зде С?меке хан, Жиылды той бол?ан со? бірталай жан.
Бай, б?йбіше, ?лкендер сонда кетіп, Жас жігіт, ?ыз-келіншек ?йде ?ал?ан»…
«?нет Баба? Ар?ынны? ел а?асы,
?зі би, ?зі молда, ??ламасы.
?лгі айт?ан Орта ж?зге ?адыл екен, Сол кезде то?сан беске келген жасы» —
деп, ?ал?аман?а ?ол алдынан атпен шауып ?туге билік еткен ?нет Бабаны таныстыра келіп, о?и?аны? ая?ын а?ын былай бітірген:
«Мы? жеті ж?з жиырма ?шінші жыл, Со?ыс?ан ?аза?, ?алма? — м?ны да біл,
?алма?ты? бастаушысы Сыбан Раптан.
?зі батыр, со?ыс?а тым айлашыл…
Шеп ??рып ?рысыпты ?аза?, ?алма?,
?ор?а??а о?ай емес шепке барма?,
Баба?ны? бес баласы сада??а ?шып, Б?л со?ыста ?аза??а т?сті салма?.
?аза?ты б?л со?ыста ?алма? алды.
Бес шы?ны? бір ?шеуін ?ырып салды.
Же?ілген со? т?ра алмай Сыр бойына, Ар?а?а ?аза? ауып кетіп ?алды.
?ал?аман сол ?ал?аннан ?алды ізделмей,
Іздемейін деген жо?, шама келмей.
Ол т?гіл, ?нет Баба? к?шке ере алмай, Тірідей д?? басында ?ал?ан ?лмей», —
деп ата жолын б?з?ан ?ал?аман — Мамыр?а ?кім айт?ан Ар?ынны? биі ?нет Бабаны? осы ?ыр?ында тірідей д?? басында к?шке ере алмай ?ал?анын жыр етеді. «?ал?аман — Мамырда» айтыл?андай ?аза? еліні? бестен ?ш б?лігі ?ырылды. Сырт?ы жауынан ?аза? елі б?рынды-со?ды м?ндай апат?а ?рын?ан емес. Ата?ты Жошы ханны? Ар?аны, Сыр бойын алатын ?рыстарыны? ?зінде де ?аза? даласында ?ырыл?ан ел ?штен бір б?легінен аспа?ан. Жошы?а ?аза? жерінде хан болу ?шін ел керек болса, Сыбан Раптан?а ?аза? хал?ыны? жері мен малы керек еді.
Кейбір тарихшыларыны? есебі бойынша, Жо??ар ?скері атыны? т?я?ы жеткен жеріне дейін, сол кезде екі миллиондай ?аза? хал?ы т?р?ан екен. Жо??ар шап?ыншылары соны? бестен ?шін ?лтірген, я?ни екі миллион адамны? бір миллион екі ж?з мы?дайын жо? еткен. Жан т?ршігерлік апат!
Ел ?онысынан, мал-м?лкінен айрылды. Ата-ана ?л-?ызынан айрылды. Алып ?аза? жеріні? сонау к?ншы?ысы мен о?т?стігінен Сыр бойына ?арай жаяу ш?быр?ан ж?рт жо??арды ?ойып, ит пен ??с?а жем болды. Жал?ыз ?нет Баба? емес, ?аза?ты? талай аяулы кемпір-шалы к?шке ере алмай, т?бе-т?бені? басында ?алды. Нелер ?ибратты ?йелдер, жас келіншектер н?рестесіне емшектен берер с?ті болмай, жау ?олына ?здері барып т?сті. Кешегі а? майды ая?ымен тепкен ел енді ??лазы?ан ?у даладан, жауж?мыр, ал?ыр, ?озы-??йры? секілді н?рі бар ш?птермен ?оректенді. ?айы? а?ашты? ?абы?ын сыдырып, бетіндегі желімін жеп, «?айы? сау?ан» деген ат?а ие болды. Осылай ?аза? тарихында «А?табан ш?бырынды, ал?а к?л с?лама» деп атал?ан халы?ты? ?лы апаты басталды.
Сонда барып ш?быр?ан елді? ?анды жасынан ту?ан, ?ай?ысына жер ж?зіндегі бірде-бір ?уен пар келмес ата?ты «Елім-ай» ?ні д?ниеге келді.
«?ара тауды? басынан к?ш келеді,
К?шкен сайын бір тайла? бос келеді,
Ел-ж?ртынан айрыл?ан жаман екен, Екі к?зден м?лтілдеп жас келеді.
Мынау заман ?ай заман — ?ыс?ан заман, Басымыздан ба? ??сы ?ш?ан заман.
Ш?быр?анда ізі?нен ?ар борайды,
?а?тарда?ы ?ар жау?ан ?ыстан жаман.
Мынау заман ?ай заман — ба?ы заман.
Бая?ыдай болар ма та?ы заман!
?арындас пен ?ара орман ?ал?аннан со?,
К?зді? жасын к?л етіп а?ызамын.
?абыр?ама ?ара жер батты, ??дай,
М?нша ?ысым ?ылды? ?ой, ?атты ??дай!
Жаяу ж?рсем — табаным ауырады,
Тым болмаса бермеді? атты, ??дай!
Мына заман ?ай заман — ?ай-?ай заман?
?л айрыл?ан атадан — дай-дай заман.
Бауыры?нан айрыл?ан жаман екен,
К?н бар ма екен к?рісер, есен-аман?»
Т?я? серпіп ?арсылы? етуге шамасы келмей ?ал?ан ?аза? елі, жо??ар ??лды?ында ?алудан ?а??ырып ?луді арты? к?ріп, ш?быра берді. Кіші ж?зді? к?п елі Сауран ша?арын айнала ?ашып, Хиуа, ?ргенішке, Б?хара?а ?арай жосыды. Самар?ант пен Ходжентке ?арай ш?быр?ан ?лы ж?з бен Орта ж?зді? кей рулары Сырдария жа?асынан алты ша?ырым жердегі Бетпа?дала?а ?арай кеткен ?лкен ары?ты? екі айырыл?ан т?сында?ы Алак?лге келіп ??лады. Енді «А?табан ш?бырынды?а» «Ал?а к?л с?лама» деген ?анатты с?з ?осылды. Тек Ар- ?ада?ы Ар?ын руыны? дені ?з жерінен ?оз?алмады; б?л румен іргелес отыр?ан ?ыпша?, Найман, Керейлерді? біраз елі солт?стікке ?арай ы?ысты. Жетісуда ?аза? ауылдары шамалы ?алды. Жо??ар ханы ?аза??а еткен ауыртпалы?ын ?ыр?ыз?а да к?рсетті. Біра? К?нгей Алатауды жайла?ан ?ыр?ызды? кей манаптары Сыбан Раптанмен тіл табу?а тырысты. Сыбан Раптан м?ндайларды ?аза? еліне ?арсы ?ойып та к?рді. Біра? к?птен бері ?аны мен жаны бір болып ?ал?ан екі елді? арасынан шо? тастап ж?нді ?рт шы?ара алмады.
Сыр бойыны? ыз?арлы ?ара суы?ы басталмас б?рын, Жо??ар шап?ыншылары Т?ркістан ша?арын ?оршады, Елшібек бас?ар?ан ?ала хал?ы нарт?уекелге бел буып ?аланы ?ор?ап ба?ты.
… Сыбан Раптанны? айбынды атты ?скері ?ала ?а?пасына лапылдап келіп, ?ардай жау?ан сада? о?ынан сан рет кейін ?айтты. К?н ара бие сауымындай ?ана мезгіл к?зіні? шырымын алу?а м?ршасы жеткен Елшібек, ат ?стінен т?суге де уа?ыты бол?ан жо?. Егер халы? о??а кеудесін ?арсы тосса, оны еш?ашан ала алмайтынын Жо??ар ?скері енді білді. С?йтсе де долы Ш?на Дабо жаса? ?стіне жаса?ын т?кті. ?ала ?амалыны? ?асында тау-тау ?ліктерін ?алдырып, олар та?ы да кейін шегінді.
?рыс осылай ?ызып жат?ан кезде, кенет ??мды боран басталды. Ыс?ыра со??ан желмен бірге ?ала ?стіне ?ара т?нек ??м т?нді. Б?л дауыл жеті к?н борады. Б?кіл ??ды? біткенні? б?рін ??м басты. Енді т?р?ын ж?рт пен ?скер ш?лден ?ырылу?а айналды. Сонда ?ана барып Елшібек батыр ?аланы беруге м?жб?р болды.
ІІ
