«?аза? хал?ы м?ндай к?йге ?алай жетті? Осыдан екі ?асыр б?рын?ы айбары ?айда?» — Б?л с?ра? осынау с?рапылда ?лкен-кішіні? к?кірегіне ?йелеген запыраннан кем бол?ан жо?. Кім б??ан жауап берер?
Міне, б?кіл ?аза? даласына ?йгілі, б?л к?нде жасы ?ыры?тар?а келіп ?ал?ан шо?ша са?алды, ке? ма?дайлы Б??ар жырау да осындай тол?аныс ?стінде еді. Ол есікке таяу отыр?ан бала жігітке сезіктене к?з тастады. Адам?а тесіле ?арайтын ?лкен с?р?ылт к?зді, ат жа?ты, а?с?р жігітті? топ жыл?ыны? ішіндегі а?алтеке, ар?ыма?ындай, бойша? келген дене бітіміне ?ара?анда, оны он т?рт — он бес жастарда деу ?иын еді. Тек осы шамада екенін ?стараны? ж?зі тимеген бет ?лпеті ?ана а??артады. Отыр?ан отырысында, ?оз?алыс-?имылында бір па?ды?, т?каппарлы? бай?алады. А?ынны? ?ыра?ы к?зі алдамаса керек-ті. Бала жігітті? д?л ?азіргі ?здері отыр?ан ?араша ?йде — кедей шаруаны? ?йінде тума?аны аны?…
?йде б?лардан бас?а та?ы екі кісі бар. Бірі т?рде отыр?ан ?ара с?р ж?зді, ?ия? м?ртты, жасы отыздар?а жа?а жеткен Кіші ж?зді? ханы ?біл?айыр. Екіншісі — боса?ада тері тула? ?стіндегі алпамсадай ?аба са?алды, ?о?ыр беті к?н мен желге к?йіп ?бден тоты?ып кеткен мос?ал кісі. Б?л — Ораз атты ??л.
Т?ркістан ?аласын ?ор?ау кезінде с?лтан У?лиді? он ?ш жасар баласы ?білманс?р жау ?олына т?скен- ді. Оны шынжырлап Хиуа базарына ??лды??а сату?а апар?ан жерінен бері ?арай осы Ораз ??л алып ?ашып, ??т?арып еді. ?азір ?білманс?р мен Ораз ??лды? ?лы ж?з Т?ле биді? т?йесін ба?ып ж?рген ша?тары. Екеуіні? де аты-ж?нін ешкімге ашпай, ??пия ?ста?ан жайлары бар. ?білманс?р ?зіні? ?азіргі жа?дайына намыстанып, с?лтан т??ымынан екенін жасырса, ??л ?ожасыны? дегенінен аса алма?ан.
Барлау?а шы??ан ?біл?айыр мен Б??ар жырау б?гін серіктерінен к?з жазып ?алып, бір сайда жеке отыр?ан осы т?йешілерді? лашы?ына кеп аялдап еді.
Б??ар жырау Ораз ??лмен бірге дала?а шы?ып, ?азан?а ас салысып кірді. ?азір ш?бат ішіп, ??гіме- д?кен ??рып, ш?йіркелесіп отыр?ан кездері. ?білманс?р Т?ле биді? т?йешісі екенінен б?тен тіс жарып сыр ашпады. Біра? ?ыра?ы жырау туысы б?лек б?л бала жігітті? тіпті де ?арапайым т?йеші емес екенін іштей сезіп отыр. Ал бала жігітті? беті б?лк етпейді, ??пия сырын м?лдем тере? ты?ып таста?андай. Кенет ол жырау ойын о?ып ?ой?андай, есік алдында отыр?ан Ораз ??лды иегімен н?с?ап:
— Б?л кісі ма?ан ?ке орнына ?ке, шеше орнына шеше бол?ан адам — деді. — Сан ажалдан ?а?ып келген періштем, Ж?бірейілім…
Б??ар а?ат с?зді? аузынан ?алай шы?ып кеткенін білмей ?алды.
— Ол ?ам?орлы? ?асиеті ма?ан аян…
— ?алайша?!
?білманс?рды? ?ткір с?р?ылт к?здері, самай тамыр?а ?адал?ан алмас ?андауырды? ?шындай, Б??ар жырауды? бетіне ?адала ?алды.
Б??ар жырауды? бойы шымырлап кетті.
«Б?тша?арды? к?зі ?андай ?ткір еді… Ша?атын жыланны? к?зіндей селт етер емес ?ой…»
Ораз ас ?амдасып ж?рген адамы да??ы ?аза? ?ауымына аян Б??ар жырау екенін білген со? ?білманс?рды? ата-тегін толы? ашпа?анмен, ?здеріні? Хиуадан ?алай ?ашып шы??андарын айт?ан-ды. Жырауды? «Ораз ??лды? ?ам?орлы? ?асиеті ма?ан аян» деуі осыдан еді.
Бала жігітті? к?з?арасынан шошынып ?ал?ан Б??ар енді іштей ?обалжи бастады. «Ауыздан шы??ан с?з — атыл?ан о?пен те?, сорлыны? обалына ?алмасам нетсін. Шы??ыс ?рпа?ы ?здеріне кір келтіретін, ??пияны білетін адамдарды аямайтын еді, бейшара?а за?ым келтіріп ж?рмесе жарар еді».
Жырау ?білманс?р?а жалтарма жауап бергенше, б?ларды? с?зін ?біл?айыр б?ліп жіберді.
— Сонымен б?л к?йге біз ?алай жеттік, Б??ар а?а? — деді б?рын бастал- ?ан ??гімені ?айта саба?тап. — ?асым ханнан кейін халы?ты? басын ?осып, бір ша?ыра?ты? астына жинайтын ?л тума?аны ма?..
Б??ар жырау ойлана жауап берді.
— Неге тумасын, талай ?л туды ?ой… Біра? ел басын біріктіру о?ай ма… ?асым хан кезінде де А? Орда?а Но?айлы елі, Жетісу бойы тегіс кірмеген-ді. Сыр бойыны? ?алалары біресе М?хамед-Шайбани ордасына, біресе ?аза? еліне алма-кезек ауысып, ел арасы талан-тараж болуы біткен бе?.. Амал не, есіл ерлер арманына жете алмай кетті ?ой.
— Ел бірлігі ?шін жанын ??рбан етіп кім шы?ты?
— Халы?ты? ?зі.
— Халы? ?ашан да бар ?ой. Хандардан кімді атар еді?із?
— Ха?назар, Т?уекел…
— Ха?назар туралы ?ркім ?р т?рлі айтады. Аны?ын ?зі?ізден бір естиін деп едім, — деді ?біл?айыр. — Сол аталарымыз жайында с?з ?оз?ай отыры?ыз.
«Ораз ??лды? айыбын ?алай же?ілдетемін» деп отыр?ан Б??ар жырау бірден келісе кетті.
— Онда ты?дай бер. Ха?назарды? т?біне жеткен бая?ы алауызды? пен Шайбани т??ымы Абдолла болатын…
?араша ?йде отыр?андарды? к?з алдында жырау ??гімесі ?ажайып суреттерге айналып, тізбектеліп ?те бастады…
— Жал?анда ?кініштен ауыр ?асірет бар ма екен? К?ші? жетпей, жаудан же?ілсе?, — б?л ?лім. К?ші? жете т?рып жауы?ды босатып жіберсе? — б?л жомартты?. Ал артынан сол жауы?нан ?асты? к?рсе? — б?л ?кініш. ?лімнен де ауыр ?кініш! — деп бастады жырау ??гімесін…
Он екі ?анат а? боз ?йді басына к?терген ?ыз-бозбаланы? ду-ду с?здері де, д?ркін-д?ркін к?лкісі де Ха?назар ханны? к??ілін б?лер емес. О? тізесін баса шынта?тай отыр?ан кіші балдызы, а? тотыдай сылан?ан ерке-шора А?баланы? сыбырлай айт?ан ?зілі де ??ла?ына кірер емес. Тек боса?ада т?р?ан кісі бойындай ??мыра?а о?та-текте к?зі т?сіп кетеді де, онда?ы кестелі к?не на?ылды ойлана о?иды.
«Б?л ??мыра?а алтын ??яр болар,
Б?л ??мыра?а к?міс салар болар.
Б?л ??мыра?а шарап ??яр болар,
Б?л ??мыра?а к?зді? жасы толар…»
— Хан жезде, — деп А?бала кенет Ха?назарды? ?ара санынан б?рай шымшып алды. — Тіпті езу тартып, тіл ?атар емессіз, на?ыз К?лмес хан ?зі?із болды?ыз ?ой.
Сан еті ду ете т?ссе де, ?ызды? с?зі б?рібір ??ла?ына кірмеді. Балдызды? б?дан да ?ия??ы еркелікке ха?ы бар… Ха?назар сол ?олымен жас с?луды? мы?ынынан ?ыты?тай с?л ?зіне тартты, біра? ?зегі ?ртеніп, бар ойы осыдан бие сауымы б?рын келген шабарман хабарынан ?зай алмады.
А?бала та?ы да сы??ырлай к?лді.
— Жау?а шап?анда жолбарыстай батыл деуші еді, ?лде Сарайшы?ты? ?ыз-?ыр?ынынан ж?рексініп отырсыз ба? Ж?рексінбе?із… Кісі жейтін ?детіміз жо?…
?ыз с?зін енді ?ана еміс-еміс естіді. Енді ?ана ?зіні? ?ай жерде отыр?анын есіне т?сірді.
?лсірей ыдырап ??ла?ан Алтын орданы? орнына ?азір ?азан, ?ырым, Астрахань ханды?тары пайда бол?ан. Бір кезде Батый ханды?ыны? кіндігі санал- ?ан, сан мемлекетті? сауда жолдары т?йіскен, тас дарбазаларынан шы?ыс пен батыс?а хан ?мірлері тара?ан Еділ ?зеніні? бойында?ы Сарай ?аласы м?лде к?йреп, оны? орнына осы Сарайшы? ша?ары салын?ан. Бір кезде б?л да Каспий те?ізі ар?ылы ?тіп келіп, батыс пен шы?ыс саудагерлеріні? бас ?осатын ?лкен сауда кіндігіне айналып еді. Ал ?азір б?л — Жайы? жа?асында?ы ?йшіктен жиырма ша?ырымдай жерде жат?ан ша?ын ?ана жай ша?ар.
Алтын Орда ?лсіреп бітуге айнал?анда, негізі Ма??ыт руынан ??рыл?ан Но?айлы ?ауымы сол Сарайшы?ты ?зіне астана етті. Ал ?азіргі кезінде Но?айлы ханды?ыны? бір б?легі Астрахань?а, бірі ?азан?а, бірі ?збек Ордасына, ?ал?андары А? Орда?а ауып, бет-бетімен ыдырау?а айнал?ан ша?ы. Тек Но?айлы деген жалпы ел аты мен ?лі де болса сауда-сатты?ы мол Сарайшы? ша?ары ?ал?ан-ды.
Осы Сарайшы? ша?арына екі сана ?олмен б?дан бір апта б?рын А? Орда ханы Ха?назар келген. Сонау ит ар?асы ?ияннан ?алы? ?скермен сапар шегуге А? Орда ханы м?жб?р бол?ан.
?кесі ?асым ?біл?айыр мен А?са? Темір ?рпа?тарынан Сейх?н дарияны? т?менгі жа?ы мен ?аратал, Сайрам, Талас, Шу ?зендеріні? бойын ?ана алып ?ой?ан жо?, ол ?аза? ханды?ына Жетісу, Еділ, А? Жайы? бойын да ба?ындырма?шы болды.
Осы саясатты к?здеген ?асым мен Астрахань ханды?ына ?арай бейімделе т?скен Но?айлы еліні? к?п ж?ртын ?з ше?берінен босатпаймын деген оймен, 1523 жылы Сарайшы??а келіп, сонда?ы бір ай?аста ?аза
