тап?ан. Содан кейін-а? Б?хар ханы Абдолла мен Мо?олстан ханы ?бдірашитті? бірігуі ар?асында ?аза? жері талан-тараж?а т?сті. К?птеген рулар Ар?а жеріне ?арай ойысты.
Міне, Ха?назар А? Орда?а осы кезде хан болды. К?п жерін Б?хара, Мо?ол хандарыны? басып ал?аны аз бол?андай, д?л осыны? алдында ?ана Ж?нібекті? кенжесі Ж?діктен ту?ан Ша?ай с?лтан Абдолламен тіл тауып, Т?ркістан у?лиетіні? к?ншы?ыс жа?ын б?ліп алып, Б?хара ханды?ына ?арап кеткен.
Ха?назар А? Орда?а ие бол?аннан бері де он бес жылдай уа?ыт ?ткен. Біра? осы он бес жыл Ха?назар?а о?ай?а тимеді. Б?лшектеніп кеткен ?аза? ханды?ын, ?кесі ?асымдай, ?айта біріктіруге кірісті. Б?л істі? с?тті болуына бір себеп ?аза? еліні? негізгі жауы ?ытай бо?дыхандары ?зара ?ырылысып, ?аза? жерін шабу?а ?олы тимеді. Соны пайдаланып Ха?назар ?ыр?ыз бен ?ара?алпа? туыстарды да ?з туыны? астына жинай бастады. Нелер ?ан т?гіс шай?ас, арпалыс, ?ыр?ындар ?тті халы?ты? басынан. ?сіресе, Сейх?н дария бойында?ы ?аза? ша?арларын ?айтарып алу, ?аламат ауыр тартыстар?а айналды.
Б?дан б?рын ?лсіреп ?ал?ан Шайбани ордасы, осы ?рпа?тан шы??ан Абдолла с?лтан Б?хар ?міршісі бол?аннан бері ?айтадан туы к?кке ?рлеп, к?шейе т?скен. Біра?, Шайбани ордасыны? тым д?уірлеп кетуіне арасында?ы алауызды? к?п ?ырсы? етті. Алауызды?ты? негізі — Ташкент ?міршісі Бабас?лтан мен Абдолла арасында?ы таластан ту?ан.
Б?л талас?а ?аза? хандары да жан сала кіріскен-ді. Абдолла жа?ында Ша?ай, Бабас?лтан жа?ында Ха?назар. Абдолла мен Бабас?лтанны? таласы, бір жа?ынан Ха?назарды? ?аза? ханды?ын к?шейтуіне м?мкіндік берсе, екінші жа?ынан, Ша?ай с?лтанды ?зіне ?арсы ?ойып, б?кіл ?аза? елін біріктіруге ?лкен зиянын тигізіп келді.
Б?ны? ?стіне Ха?назар ?ол астына енген ?ыр?ыз, ?ара?алпа? елдеріні? арасында?ы ?зара тартыс, дауы да А? Орданы? к?шеюіне ?жепт?уір кедергі болды. О? ?ыр?ыз?а жататын Сарба?ыш, Солты, Б??ы, Сая?, Черін, жер ы??айына ?арай ?аза? ханына ?осылса, Сол ?ыр?ыз?а кіретін ?дігене, Ж?дігер, Базыс, Ба?ыш, Т?н?атар, Сары т?різді рулары біресе Шы?ыс Т?ркістан ханы ?бдірашитке, біресе А?са? Темір ?рпа?тарыны? жа?ына шы?ып, бірігіп ел болу?а к?п б?гет етті.
М?ндай жа?дайда Ха?назар хан?а біржолата берілген сенімді к?ш керек болды. Б?л к?ш Сырдария мен ?аратал бойларынан ?лытау, Ар?ынаты ??ірінен, К?кше те?із, Есіл, Ертіс, Тобыл, Н?ра жа?аларынан табылды. Біра? ?айтадан к?шейіп келе жат?ан М?хамед-Шайбаниды? Ордасына ?арсы т?ру?а б?л к?ш те азды? ететін еді. Шайбани Ордасына т?теп берер еді-ау, Алтай жа?тан Ойрат ?олы т?нгелі келе жатыр. О?т?стігінен ?ытай д?бірі естіледі. А? Еділді? ар жа?ында — б?гін болмаса? ерте? т??ырына ?он?алы т?р?ан Россия…
Жо?, ту-тала?ай болып ?ркімні? ?олында кетпес ?шін жал?ыз жол — ел болып бірігіп, А? Орданы? ма?ына шо?ырлану керек. Ар?а мен Жетісу ??іріндегі руларды? беті бері ?арады. Ендігі кезек — ?кесі ?асым да ж?ндеп к?ндіре алмай кеткен Еділ, Жайы? ?зендеріні? ар?ы-бергі жа?ында?ы к?п елді А? Орда?а ?арату. Сонда ?ана б?л ел сырт жаулар?а ?аймы?пай ?арсы т?ра алады.
Осындай халдегі А? Орданы? ханы Ха?назар, Абдолла мен Бабас?лтан арасында?ы шиеленіскен тартысты пайдаланып, ?зіне аз тыныс тауып, Но?айлы еліні? кіндігі — Сарайшы? ?аласына келіп еді.
Но?айлы еліне аттану ?шін Ха?назар Сарайшы? ша?арыны? т?біндегі ?кесі ?асымны? зиратына барып ??ран о?ып, басына ?айтадан к?мбезді мазар салуды сылтау еткен. Біра? сыбырла?анды ??дай естімей ме дегендей, м?ндай ?олды? текке келе жатпа?анын Еділ, Жайы? бойында?ы Ма??ыт, Алшын, Бай?лы, ?лім?лы, Жа?албайлы рулары бірден сезген. Б?л елдерді? ?азіргі бас к?терер адамыны? бірі — ата?ты Шалкиіз жырау, ?алы? ?олмен Ха?назар келе жатыр дегенді естіп, сойыл ?стап ?арсы шы?па? бол?ан жел?кпе жігіттерін басып, ханды ??рметпен ?арсы алу?а ке?ес берген. ?арт жырауды? а?ылын а?са?алдар да ма??л к?рді. А?ыры, Ха?назар ханды ж?рт болып шын ы?ыласпен ?арсы ал?ан.
Келесі к?ні екі жа? келісс?зге кірісті. Шалкиіз жырау ?артай?ан со? Но?айлыны? т?п ?азы? биі бол?ан ?ойсары би тол?ауын бастап кетті.
— Ойлай берсе? — ой да к?п, уайым да к?п. Ойнай берсе? — ой да жо?, уайым да жо?! — деп бастады с?зін Алшынны? а? са?ла?ы. — Бір жайлауда іргелес, бір керуенде тіркелес ел едік, екі сана ?ол ертіп Но?айлы?а келуі?де, Ха?назар хан, г?п болар. ?йткенмен с?зді? басын с?ра?тан бастайын. К?рі ??ла? еміс с?зге де емексиді, ?ке? ?асым ханны? зиратына ??ран о?ып, мазар сал- ?алы келген сы?айы? бар секілді… ?асым хан са?ан ?ке болса, Но?айлы?а хан еді, мазарыны? басында?ы алтын айына да? т?сірмей отыр?анымызды кеше к?зі? к?рді, — деп ?ойсары би хан?а ?скермен келуіні? т?ркіні бас?а-ау деген т?спалды бір а??артып ?тті де, — и?, ?асым алдияр жігітті? сырттаны еді, ма?дайымыз?а сыймады, ?ара жер оны да алды, — деп аз б?геліп отырып, ар жа?ын та?па?тап кетті: — ?ара жер жал?ыз ?асымды алды ма? ?лмесе ?айда кетті б?рын?ыны? к?рісі. Жерді? ж?зін ж?тса да бір тоймайды, ?ара жерді? талысы. ?лім деген — ?за? жолды? алысы.
?ойсары би та?ы да то?тап, кенет басын к?теріп алды:
— И?, ?ткенні? ?кінішін айтып ?зегі?ді ?ртегенмен, ал?анын ??дай ?айтарып бермес, бар ?міт — алда?ы заманда… Алда?ы к?йді болжап, жол шеккендей т?рлері? бар, сапары? о? болсын, а?айын!
С?зді Ха?назар ордасыны? т?бе биі — А?сопы би алды.
— Ну ?ара?ай ??ласа, орнында ?ал?ан шыршасы жапыра? атып г?лденіп, б?та? шы?ып б?рленіп, ?иядан ?ш?ан ?ыран ??с ?она?тап ?тпес деме?із. Айдын шал?ар суалса, б?ла? болып ар?ырап, те?із толып жар?ырап, а??у-?аздар ?стіне т?ра?тап ?тпес деме?із. Ар?ыма? ?лсе ??лын бар, ?кесі ?лсе ?лы бар. ?асым хан ?аза бол?анмен, артында ?ал?ан Ха?назар, алтын т??ыр?а ?он?ан а? с???ардай, ?ке та?ына отырды. А? Орданы? іргесі ыдырап, т?ндігін дауыл к?теріп, ел басына к?н ту?ан кезе?де, сол А? Орданы? ша?ыра?ын ??латпаймын деп, Ха?назар о?лан ат?а ?он?анына міне он бес жыл! Сол он бес жылды? ішінде ыдырау?а айнал?ан А? Орданы? іргесін ?айта бекітті, ??лау?а ?ал?ан ша?ыра?ын ?айта тіреді… Біра? арлан біреу… — ?ас?ыр к?п. А? Орданы? к?лін к?кке ?шырып, уы?-керегесін б?тарлай б?ліп алу?а антала?ан жау аз ба? ?згені ?ойып, осы бес-алты жылды? ішінде М?хамед-Шайбани Ордасынан к?з аларт?ан Абдолла ба?адµрды? ?зі де ?кпе т?сына о?тай ?адалды. Бір ?біл?айыр ?рпа?ы емес, А?са? Темір ?улеті де со?ан еруде. Олар т?гіл мына ?зімен ?ан-жыны бір Ша?ай с?лтан да сонымен тілектес болып ж?р.
Абдолла о?ай жау емес… Б??ан ?арсы т?ру ?шін ойда?ы, ?ырда?ы ?аза? тайпасыны? бас бірлігі керек. Отыз жылдан бері шал?ай ?онып, шет жайлап кеткен Но?айлы са?ла?тары, сендерді? де ?айтадан ?з ?йірлері?е ?осыл?андары? абзал. С?йтсек ?ана біз ен жайлап, еркін к?шкен елдігімізді са?таймыз. Б?хар мен Хиуаны? ??ла? кесті ??лы болудан ??тыламыз. Басымыз да, ?осымыз да бір болсын, елдігіміз бен белдігімізді бір жерден ойлайы?, бізге ?осылы?дар. Сырымыз да сы?айымыз да осы. ?олмен келсек, ?ор?ыт?анымыз емес, жау?а ?арсы ?айрат к?рсетер к?шіміз сендерге де к?з ?уаныш болсын деп келіп отырмыз. Он сан Орманбетті? Еділ-Жайы? бойында ?ал?ан ?рпа?тары, ендігі с?з сендерде, — деп А?сопы би с?зін тамамдады.
Б?л бая?ы А?жол биді? Момын деген ?йелінен ту?ан А?сопы, ?арасопы, Сарысопы, Ары?сопы, Н?дірсопы атты бес ?лыны? ?лкені. Ар?ынны? аты шулы ?анжы?алы, Тобы?ты руларыны? ірге атасы. Жасы сексеннен асып кетсе де, ?лі ат жалын ?зі тартып мінетін ?уатты ?арт. Оны? аталы с?зі мен ?ділетті то?тамын екі жа? бірдей ы?ыласпен ты?дады.
?ойсары, А?сопы билер ?айтадан с?йледі. Алуан-алуан ойлар, кесек-кесек ?ш?ыр с?здер айтылды. Б?лардан кейін кезек Т?ле би, ?рымтал, ?шымды билерге берілді. Олардан бас?а ділмар, с?зуарлар ?ызыл тілдерімен сан ?рнек то?ыды. Ел бірлігін тілге тиек еткен нелер ?шекейлі тол?аулар орта?а салынды. Бір мезет Ха?назар А? Орданы? басына т?нгелі т?р?ан ?илы-?илы кезе?дер бар екенін баяндай келіп, Но?айлыны? А? Орда?а т?гел ?осылуын талап етті.
Осылай ?ш к?нге созыл?ан шешендер тал?ысынан кейін, А? Орда мен Но?айлы ?ауымы ел арасын алыстатпайтын бітімге келді. Но?айлы елі Ха?назар?а ба?ынып Абдолла ханны? бетін ?айтарып, Сыр бойында?ы ?аза? ?алаларын біржолата А? Орда ?арама?ына алып ?алу ?шін, осы жазды? ?зінде он мы? атты ?скер бермек бол?ан т?жырым?а то?тады.
М?ндайда ру бірлігі, ел билігі ??р с?збен ?ана бітпейтіндігі ежелден белгілі. ?аза? д?ст?рі бойынша с?з бірлігін с?йек бірлігімен ны?айталы? деп, Но?айлы ?ауымы Ха?назар хан?а ?ыз бермек болды. Ежелден Жа?албайлы еліні? ?ыздары с???а? бойлы, алма мойын, ойма? ауыз, к?ген к?з, с?лу келетін. ?сіресе, ?арасай байды? А?тор?ын, А?бала атты ?ос аруы б?кіл Но?айлы еліне аты шы??ан ?йгілі с?лу, ас?ан к?рікті жандар еді.
Билер ??ран ?стап бітімге келген Но?айлы еліні? бекзадалары хан к??ілін біржола ?здеріне ?аратуды
