жатып, жолай ?демі бір ?уен естиді. Олжабай серігіні? «?аза? ?ні емес, ?алма? ?ні т?різді. Сір?, ?оршаудан шы??ан т?т?ындар болуы керек» дегеніне ?арамай:
— Жо??арлар болса ?айтеді, ?азір бітіміміз бар емес пе? — деп болмайды.
Б?лар ?н шы??ан т?с?а таяп келгенде, жан?ан отты ?оршай отыр?ан Жо?- ?арды? ?аш?ын жауынгерлерін к?реді. Аттарыны? басын б?рып ?лгірмейді. ?ара??ы т?нге ?арап ат?ан сада? о?ы сауытсыз келе жат?ан Олжабайды? д?л к?кірегінен кеп ?адалады. Олжабайды? тек:
— Д?ниеге келген со? ?луге де тиістісі?, — деуге шамасы келді. — Амал ?анша, арманда кетіп барам. Біра? мен ?лсем де мені? арманым жетінші ?рпа?ымда бір ?айталанады. Бір ?улетім ?зім т?різді батыр ж?не ас?ан жырау болады, — деді де к?зін ж?мды…
— И?, Олжабай ?ле?ді жа?сы к?ретін еді, — деді Абылай. Содан кейін т?сегінен т?регеліп, сауыты мен ?аруын ?келуді б?йырды.
Олжабайды? айт?аны келді. Жетінші ?рпа?ында та?ы бір ?л туды. Халы? о?ан ар?ы бабасыны? атын берді. Ол жас еді, біра? ас?ан дарынды, тамаша а?ын болды…
ІІ
Манжурларды? ата?ты ?олбасшысы Фу Де бас?ар?ан ?ара ??рттай ?айна?ан ?ытайды? жаяу ?скері Алтынемел ?ыр?аларынан ?шінші рет кейін асып т?сті. Б?гін та? ат?алы Абылайды? ?алы? ?олы ?шінші м?ртебе шабуыл?а шы?ты. Осы ?ш шабуылды? ?шеуінде де јытай ?скері Іле ?зені мен Алтынемел адырларыны? арасында?ы ойпат?а жетіп, ?аза? жігіттеріні? тегеурініне шыдай алмай кейін ?ашты. Майданда ?ыруар ?ліктері ?алды. Абылай «осы жолы же?дім-ау, енді беттей алмас» деп ойла?ан сайын та?ы ?арсы жа?та?ы белестен ш?бырып т?сіп келе жат?ан ?ытай ?скерін к?реді. ?анша ?ырса? да, бітпейтін ??мырс?а сынды. Оны? ?стіне ?ытай ?скерлеріні? ар?ы жа?ына барып ?айт?ан ерт?лелерді? айтуы бойынша, ішкері жа?тан ?аптап ?ытайды? екінші ?олбасшысы Чжао Хойды? ?скері таяп ?ал?ан к?рінеді. Дені атты ?скер деседі. Т?л?асы т?рымтайдай жыл?ы мінген ?ытайды? атты ?скері ?аза? жігіттеріне б?лендей ?ор?ынышты да емес-ті. Жауынгерлері ат ?сті ?рысына шор?а?… Біра? ?ытайды? ?аныпезер, ?аттылы?тарымен аты шы??ан екі ?олбасшысыны? ?скері т?йісе ?алса, ?рине, ?аза? ?олы шегінуге м?жб?р болады. Б?ндай жа?дайда ?ытай ?скерінен кейін шегіну деген с?з — ?аза? жеріне екінші «А?табан ш?бырынды» келтірумен бірдей. Сонды?тан да Абылай т?ртінші шабуыл?а дайындалды. ?айткенмен де Фу Де мен Чжао Хойды? ?скерін ойсырата же?се, ?лі де ?міт бар. Жо?, б? жолы Абылай жауын же?е алмайды. ?йткені а? т?йесіні? б?гінгі жатысы о?ан ?нама?ан.
А? т?йе кенжесі Жанай ?аза тап?ан жо??ар жоры?ынан ?айтысыменен пайда бол?ан. ?ай?ыдан ?лі сейіле ?ойма?ан Абылай сол к?ні ерте т?рып, А? Ордадан шы??ан. К?зді? ?ара суы?ы келіп ?ал?ан екен. Бір- екі к?ннен кейін аулы ?ыс?ы ?онысы К?кшені? ?ойнауына к?шпек. ?ысты ?алай ?ткізуді? ?амын ойлап т?р?ан Абылай кенет ауыл сыртында?ы а? т?йеге к?зі т?сті. М?ше бітісі ?згеше, ірі, ж?ні с?ттей аппа?, шудалары ш?батылып жерге т?скен. Абылай баяу басып ?асына барды. Т?йе ?ріккен жо?. М?рны тесілмеген, ?стіне ?ом салынба?ан. ?р ?ркеші баладай. Абылай та?ы таяй т?сіп еді, ол тайра?дай шауып бел асып кетті… Ерте?іне та? атып келе жат?анда Абылай та?ы сырт?а шы?ты, та?ы а? т?йені к?рді. Абылай жа?ындап еді, ?ашпады, ?йіне ?арай беттеп еді, со?ынан ере ж?рді. Сол ?ыс а? т?йе Абылайды? т?йелерімен бірге болды. ?ыс ?андай ?атты болса да, Абылайды? бірде-бір ?отыр ешкісін ?ас?ыр тарт?ан жо?, ?отыр тайы бораннан ы?ып, жылым?а т?сіп шы?ын?а ?шырамады. Ж?рт б?л т?йені Абылайды? ырысы, киесі деп жорысты. Б?л а? т?йені? шын ?ажап ?асиеті кейін бай?алды. Абылай жаз шы?а к?нгейі мен к?ншы?ысынан мазасын ала берген жо??ар ?скеріне та?ы ?арсы аттанба? болды. С?лтан ке?есі Ертіс жа?асыны? тор?ауытына ма, ?лде Іле бойыны? ойратына ма, ?айсысына жоры??а шы?уды шеше алмай тарасты. Абылайды? та?ерте? ?згеден ерте т?ратын ежелгі ?деті. Дала?а шы?са, а? т?йе орда сыртында жатыр екен. Басы к?ншы?ыс?а ?ара?ан. Т?йені? б?рын ?немі к?нбатыс?а ?арап жататынын білетін Абылай кенет бір ой?а келді. «Ж?рт б?л т?йені мені? кием деп бос?а айтпайтын т?різді ?ой, осы жолы а? бураны? к?рсеткен жа?ына аттанайын». Ол осы айт?анын орындады. Жолы болып ?айтты. Сол к?ннен бастап а? бураны жоры??а аттанса, ?зімен бірге ала шы?атын бол?ан. А? бура ерте? ?рыс деген к?ні басын ?ай жа??а салып жатса, Абылай сол жа?та?ы жауына аттанатын ж?не ?немі же?іп ?айтатын.
Ал осы жолы Абылай Ар?аны? бар ?йгілі батырларын ертіп, Ілені? жо?ар?ы жа?ынан баса-к?ктеп кірген ?ытай ?скеріне ?арсы жоры??а аттан?анда, жолай ол «Абылай асуыны?» ?стіне т?неген. Та?ерте? ?згелерден ерте т?рып, ?скерін аралап келе жатып, а? бураны? Ілені? о?т?стік бойына емес, солт?стікке ?арап ш?гіп жат?анын к?рді.
Абылай енді жолым болмайды екен деп кейін ?айтуды да ойлады, біра? ?аптап келе жат?ан ?ытай ?скері егер алдынан ?арсылы? к?рмесе, ?аза? жерін басып алар деп ?ауіптеніп, «не болса да нарт?уекел!» деп, келе жат?ан бетінен тайма?ан. ?ш к?ннен бергі ?рыста Фу Де ?скерін бірнеше рет тойтарып кейін ы?ыстыр?анмен де, ж?регіні? к?пті болып, ?з ісіне ?зі сенбей ?лсін-?лсін ?ауіптене беруі де сол а? бураны? теріс б?рылып жатуынан еді.
?йтсе де ?ш к?ннен бері Фу Дені бет ба?тырмай т?р?ан Абылай, Чжао Хой жетпей т?рып та?ы бір ?имылдайын деп, ?з ?скеріне кезекті б?йры?ын берді.
— Батыр Баян ?олын ?азір кейін шегіндіріп, Ілені? о? жа?асында?ы анау жиде то?айына барсын, Чжао Хой атты ?скері бізге ?арсы аттанса, бір б?йірінен тисін. Ал Сырымбет батыр жауынгерлерін мына ?ыр?аны? ар?ы бетінде тасада ?стасын!
Абылайды? б?йры?ын алысыменен ?аза? жауынгерлері Ілені? т?манды шат- ?алдары ж?т?андай, ?зен бойында?ы жиде, тал, ?амысты ?ойнаулар?а кіріп к?зден ?айып болды. Тек т?бе бастарында барлаушылар ?ана ?алды. Олар ?ытай ?скерлеріні? дабылдарын ?рып, жа?а шабуыл?а дайындала баста?анын естіп жатты…
… И?, ?азір ?аза? жеріне жо??ар жаса?тары емес, ?ытайды? к?к темірмен ??рсан?ан ?алы? ?скері келе жатыр. ?ытай империясын жер шарыны? кіндігі деп санайтын, аспан баласы — бо?дыхандар шекара деген ??ымды тіпті білмейтін. ?ытай жауынгері жеткен жерді? б?рі ?ытайдікі деп ойлайтын. Сол себептен де ?ытай бо?дыханы ?аза? деген к?шпелі елді ?зіні? дегеніне біржола к?ндірмек боп, то?сан мы? ?скеріні? бетін ?аза? даласына ?арай б?р?ан.
Осыны? алдында ?ана ?лы Жо??ар трагедиясы ая?тал?ан. К?ршілес жо??ар мен ?аза?ты біріне-бірін айдап салып келген ?ытай мен Манчжурия билеушілері енді ?здеріне аянбай ?имылдайтын мезгіл туды деп шешкен. ?аза? пен жо??ар бірін-бірі ?бден ?ансыратып болды деп ойла?ан. Тек енді олар?а жаралы ?ос жолбарысты ?рып алу ?ана ?ал?ан. Ж?не тезірек ?рып ал?ысы да келген. ?йткені, ?зіні? ішкі б?ліншілігін жоя алмай жат?ан Россия Орталы? Азияны? істеріне тікелей кірісуге ?лі де дайын емес еді.
Бір мы? жеті ж?з ?ыры? бесінші жылы ?алден Церен ?лді. ?лы ?онтайшы ?лісімен оны? балаларыны? арасында та??а таласу басталды. Б?л таласты же?іп бір мы? жеті ж?з ?ыры? жетінші жылы та??а ?алден Церенні? ортаншы ?лы, на?ашылары Чорас а? с?йектеріне ар?а с?йеген Цеван-Доржи сайланды. Бір мы? жеті ж?з елу ?шінші жылды? ая?ында оны ?зіні? ту?ан а?асы Ламо Доржи ?лтірді. Осы жылдан бастап Жо??ар мемлекетіні? іші ?ым-?уыт талас?а айналды. ?онтайшы та?ына енді ?алден Церенні? немересі Амурасана мен Ламо Доржи ?ырылысты. Б?л таласты, ?сіресе, Абылай жа?сы пайдалана білді. Ол кейде шешесі ?аза? Амурасананы? ?олты?ына су б?ркіп, кейде Ламо Доржи?а азда?ан атты ?скер беріп, ?аза? еліне ?бден тізесі бат?ан Жо??ар мемлекетін біржола ?лсіретуді к?здеді. А?ырында ?ытай бо?дыханыны? к?мегімен Жо??ар ?онтайшысы Амурасана болды. Біра? б?л кезде Жо??ар империясыны? та?дыры шешіліп те ?ал?ан-ды.
?ытай ?бден жаулап алып, алтын та??а ?зіні? Цинь династиясын отыр?ыз?ан Манчжурия феодалдары ?ытай бо?дыхандарыны? бас?ыншылы? саясатын ?айтадан жандандырды. ?ытай мен Жо??ар арасында?ы ?деттегі бір ?ант?гіс жанжалды сылтау етіп, Фу Де мен Чжао Хой генералдар бас?ар?ан ?ытайды? то?сан мы? ?скері Жо??ар жеріне баса-к?ктеп кірді. Б?л жол?ы ?ытай-манчжур ?скеріні? жоры?ы ?деттегі ?рыс?а ??самады. Екі айды? ішінде ?ытай императоры Цзинь Лун жіберген то?сан мы? ?скер ?зінен ?ш есе кем ж?не б?лшектенген жо??ар жаса?тарыны? к?л-тал?анын шы?арды. Бір миллиондай хал?ын ?ырды. С?йтіп бір кездегі к?шті к?шпелі мемлекет біржолата ??рыды. Амурасана бас сау?алап ?аза? жеріне ?ашты…
Кеше ?ана ?з ?олымен бауыздама? бол?ан на?ашы ж?рты оны ??рметпен ?арсы алды. Абылай ?стіне ?й тігіп, алдына ?йірлей жыл?ы салды. Біра? к?п кешікпей Амурасана сол жылы ?аза? жеріне ?ытайлар ?келген ?лы апат — ?ара шешектен Тобылда ?айтыс болды.
С?йтіп шы?ыста?ы бір айбынды мемлекет к?рер к?зге ??рып кетті. Жо??ар ?а?пасынан со??ан жел
