?аза? даласына ?за? уа?ыт?а дейін жылымшы ?ан мен ?лікті? сасы? иісін ?кеп т?рды. ??з?ын ?ар?алар енді сол ?ан иісі шы??ан жа??а ?арай ?шты…
М?ны к?рген ?аза? елі шошып кетті. ?ытай мен ?з даласыны? арасында т?р?ан жо??ар ханды?ыны? жо? болып кетуінен ?андай ?ауіп ту?анын ол бірден ??ты. Енді шы?ыс?а ?рке ?арады. ?ытай бо?дыхандары мен ?аза? батырлары б?рын да сан шай?ас?ан. Тіпті ?ытайды? Тан династиясы кезінде де ?аза? елі ?ш ж?з жыл к?ресіп, же?гізбеген. Рас, ?ытай ?скеріні? кейбір кезе?дерде ?аза?ты? к?не жері К?кше те?із — Бал?аш?а дейін жеткен ша?ы бол?ан. Біра? т?ра?тай алма?ан. Со?дарына к?йген ?ала, к?йзелген даланы ?алдырып ?айтып отыр?ан. Ал б?л жол?ы ?ытай бо?дыханыны? ?анішерлік ?ылы?ы ?згеше к?рінді. Енді ?аза? елі алыста?ы ажда?аны? ыс?ыр?анын ?ана емес, арандай аш?ан аузынан ?анжардай тістері а?сиып, ?зін ж?ту?а келе жат?анын білді. Сол себептен де, б?рын ?аза? жерінде орыс бекіністері салына баста?анына к?м?нданып келген Б??ар жырау:
Ш?ршіт келеді деген с?з бар-ды,
К?ктен т?скен т?рт кітап
«Енжіл» атты к?л?мда,
Егер ш?ршіт келмесін,
Егер ш?ршіт ?аптаса,
Алып бір жейді а?тарып
К?мулі к?рден дене?ді, —
деп, ?ытай ?скеріні? ?ор?ау ?ас?ырдан кем емес жауызды?ын айтып, ж?ртты к?ні б?рын ?лы ай?ас?а ша?ыра бастады. ?аза? еліні? басына б?л кезде та?ы бір ?ара б?лт т?не т?скен. Б?л ?ара б?лт ?о?ан ханды?ы жа?ынан келе жатты.
Ел б?лігі ?ашанда болса билеушілерден шы??ан. Жо??ар мемлекетіні? жойылуымен байланысты, Сырды? жо?ар?ы жа?ында к?шіп ж?рген ?ыпша?тарды? ?міршілері Нарбота би мен Ерден батыр Ташкент, Т?ркістан, Арыс секілді Сырды? орта т?сында?ы ?алаларды? ?о?ан ханды?ына к?шуіне к?мектесе бас- тады. Б?л ?алалар жо??ар ?онтайшысыны? ?арама?ынан босанса да, енді ?о?ан ханды?ына ба?ынышты болар ?аупі ту?ан. ?о?ан ханды?ы да енді Ташкент пен Т?ркістан у?лиеттеріне жататын ша?арларды біртіндеп басып алу?а айналды. ?аза? еліне екі жаумен алысар ауыр к?н туды.
Жо??ария мен ?аш?арияны о?ай ал?ан ?ытай бо?дыханы ?аза? жеріне ?ана емес, тіпті Самар?ант, Б??ар, Хиуа, ?о?ан?а да ауыз салу?а баратынына Абылай шек келтірмеді. ?гізге ту?ан к?н б?зау?а да туатыны к?м?нсіз. Сол себептен де Абылайды, к?кжал ?ас?ырды? бір шабуынан ?алмайтын Ерден мен Нарбота билерді? ?рекеті емес, ?атерлі ажда?а ?ытай бо?дыханы ?обалжыта берді. Ал, Самар?ант, Б??ар, ?о?ан ?міршілеріне а?ыл кіріп, б??ан келіп ?осыл?анша, ?аза? даласы айда?арды? ??ешінен ?тіп кетпесіне кім кепіл? Міне осыны ойла?ан Абылай жаз ортасы болмай ?ш ж?зге ?ран салып, бар ?йгілі батырларын жинап, К?кше те?із т?бінен к?ншы?ыс?а ?арай ?алы? ?олмен жоры??а аттан?ан. Ілемен жо?ары к?теріліп, ??мырс?адай ?аптап келе жат?ан Чжао Хой мен Фу Дені? ?скеріне ?арсы ж?рген.
?рине, Абылай ?ытай империясын же?е ?оям деп ойла?ан жо?. Онда бас?а да ой бар еді. ?аза? еліні? басы ?ашанда сырттан жау келгенде ?ана бірігетін, Абылай содан ?міт етті. Кешікпей с?лтан жорамалы шынды??а айнала баста?ан. «?ара ?ытай ?оз?алса — а?ырзаман болады» деп бесіктегі баласына ?сиет айтып ?ор?ытып, ?аза? рулары келе жат?ан жауыны? шын ?ауіпті екенін т?сініп, бастары бірігуге айналды. Бас?ыншы жаудан аман ?алуды? бірден-бір жолы ?ш ж?з боп ода?тасуда ?ана екені ай?ындалып ?ал?ан. Сонды?тан да Абылай саясатыны? жаршысы Б??ар жырау:
Ш?ршіт келсе, Сыр?а к?ш,
Ішет??ын суы бар
деп, жан са?тауды? жолын ?ана айтып ?оймай:
Б?л, б?л ?йрек, б?л ?йрек,
Б?л ?йректей болы?ыз,
Судан су?а ш?йгумен,
К?лден к?лге ?оны?ыз.
Айнала алмай ат ?лсін,
Айыра алмай жат ?лсін.
Жат бойынан т??ілсін,
Б?рі?із бір енеден ту?андай болы?ыз, —
деп ел бірлігіне ша?ырды. Ел бірлігі — жау бетіне ?стар ?ал?ан. ?ытай ?скеріні? ?аза? жеріне кіруі, ?аза? ??ымында — ордалы жыланны? келуімен те?. Осындай жа?дайда а? т?йені? майдан ашылар жа??а ?арамай ?ырындап жатуы ж?рт?а т?сініксіз-а?. Б?л ?андай ырым? Б?ны? сыры тек ?зірше Абылай?а ?ана аян…
… ?ыр басында т?р?ан Абылай енді Б??ар жырау?а б?рылды.
— Жырау, б?гін а? т?йені? ?ырын ш?гіп жат?анын к?рді?із бе? — деді ол, — жаманды?ты? белгісі болмаса нетсін…
Б??ар жырау ?ытай ?скерлеріні? т?ртінші рет шабуыл?а шы??анын ?арауда еді. ?ара ??рттай ?аптап келеді. Бір ?аза??а жиырма ?ытай жабыл?алы келе жатыр. Басым к?шке шыдай алмай, ?аза? ?олыны? бір жа? шеті жапырылып кейін шегіне т?скенін Б??ар жырау жа?а а??арды. Бірте-бірте ?аза? ?скеріні? халі ?иындай берді. ?мір бойы ішер ас?а жарымай ?ткен, біра? ?з ?міршілеріні? зорлауымен со?ыс?а ?келінген ?ытай ?скері шабуыл?а шы??анда ?лген тірілгендерін білмейтін. ?лде ?орлы? ?мірден ?лгендерін арты? к?ре ме, ?арсы жау?ан о??а кеуделерін тоса, ?немі ал?а ?мтылатын. Осыны к?ріп т?р?ан Б??ар жырау Абылай с?ра?ына асы?пай жауап ?айтарды.
— ?ас?ырдан ?оры??ан ?ойшыдан жа?сы к?зетші шы?а ?оймайды. Жауы?ды же?гі? келсе, е? алдымен ?зі?е-?зі? сен. ?йтпесе б?ріміз бірдей апат?а ?шыраймыз.
— К??ілімде бір к?дік бар. Одан ?алай ??тылам?
— Же?етініне сенбей майдан?а шы??ан ?олбасшыны? ?мірі ?за? болмайды. Ондай кеселді? бір ?ана емі бар…
— Ол ?андай ем?
— Ажал.
— Ажал?
— И?, ажал. Ол ?андай дауасыз кеселден де ??т?арады, — деп Б??ар жырау ?аза? ?олыны? жапырылып бара жат?ан ?анатын к?рсетті. — Шап ?азір ана т?с?а! Не ажал табасы?, не ?зі?е-?зі? сенбейтін аурудан айы?асы?.
Абылай б??ан бір ауыз с?з айт?ан жо?. Жалын??йры?ын тебініп ?ап, жырау к?рсеткен майдан ала?ына ?арай шаба ж?нелді.
Б??ар жырау атынан т?сті. Мойнына белбеуін салып, бір тізерлей отырып, алласына «а?сарбас» айтып, жалбарына бастады. ?рине Б??ар жырауды? ??дай?а ба?ышта?ан с?зін діни адамдарды? біреуі естісе, «??ран с?зін ?ор етті?!» деп с?гер еді, ?йткені, оны? аузынан ??дай?а жалбарынудан г?рі, ?ран ша?ыру?а ??сас, ереуілді жыр тізбегі а?ытылып жат?ан.
Абылайды? жал?ыз шап?анын к?рген ?аза? жігіттері шегінуді то?татып, жау?а ?арай лап ?ойды.
— Абылай! Абылай!
— Аруа?! Аруа?!
Таудан ??ла?ан тастардай, ?лген-тірілгендеріне ?арама?ан сада?шы, найзагер ?алы? ?ол алдарында?ы ш?рке табанды, ?ара ?алпа?, ?ара шапанды жаяу ?скеріні? алды??ы шебін к?л-тал?анын шы?арып, кейін ?уа бастады.
?айтып орал?ан Абылай Б??ар жырау?а:
— ?олбасшы?а к?птенуді? серік емес екенін енді ??тым! — деді.
