?алдырады. ?ызды? бой т?л?асы ?згеше еді. Анау-мынау бала жігіттер шыдай алмайтын алыс ат жарысына сегіз жасар А?б?кен шыдады. ?ыз тани білетін Сер?азыны? ?ыра?ы к?зі осы с?лу пішінді балдыр?ан жасты бірден шалады. Т?бі осы ?ыздан бір ?ажайып к?рікті, не ?нері ас?ан ?йел шы?атынын айтпай ??ады. Содан кейін барып… ас бітпей хан А?б?кенні? ?кесіне ?зін т?ле?гіт етіп алатынын білдіріп «бізді? ауыл?а к?ш» деді. Хан ?мірі екі бол?ан ба, ?ш-т?рт к?ннен кейін момын Жантемір Сер?азы ауылына к?шті. Хан?а т?ле?гіт бол?ан адамны?, ?з бетімен ?ыз беріп, ?ыз алу?а ???ы жо?. Б?рін хан шешеді. Жантемір де осы салтты са?тап азын-аула? ал?ан ?алы? малын Жоламанны? ту?ан апасы, Байтабынны? жесір ?ал?ан шешесі К?нкейге ?айтып берген. Ауылдас болып, ?зіні? Байтабын?а айттырыл?анын білетін А?б?кен о?ан деген отты сезімі оянбаса да, бірт?рлі жылы тартып, іштей оны ?зіндік санап, жа?сы к?ре баста?ан. Кенет та?дырыны? неге ?згергенін аны? т?сінбесе де ?йтеуір бір с?мды?ты? бол?анын сезіп, ?имасты?пенен жылай-жылай кете бар?ан.
Б?л уа?и?а бір тайпы елді? биі, с?лтаны Жоламан?а ?атты бат?ан. ?р к??ілді батыр, намыс?а шауып ?те ?орлан?ан. Біра? амал не, іш ?азандай ?айна?анмен, ер намысынан к?рі ел намысын жо?тар заманда хан?а ?ол жинап ?арсы шы?а алмады. ?йткенмен іштегі ыза ?шпейтін кекке айнал?ан. Жоламан батырды? Сер?азы хан?а ?те-м?те ?шігуіні? де бір себебі осы еді.
С?йткен А?б?кен ?ріп ауыз?а салардай ас?ан с?лу ?ыз болды. Ж?йрік ?йретер ?жеттігі де ж?рт аузында?ы жыр?а айнала баста?ан. ?мір деген те?із де, адам желкен ?айы? т?різді, та?дыр желі айдаса кездеспей т?рмайды. Кіші ж?зді? к?п рулары кей жылдары бас ?осып ?ал?ан ?ан жайлауларда Байтабын мен А?б?кен де ?ш-т?рт рет ?шырас?ан. Бір кездегі балалы? жылы сезім енді лапылда?ан жалын?а айнал?ан. Біра? жастар ашы? ?ауышып кете алма?ан. Екеуі осындай ?ай?ы шешілмеген ?ре-ш?реде ж?ргендерінде, А?б?кен он алты?а жетті. К?рі тарлан Сер?азы алыстан болжа?ан екен. Б?кіл Жайы?, Елек, Жем бойыны? жігіттеріне арман?а те?елген А?б?кенді Сер?азы ханны? ?зі то?алды??а алады екен деген сыбыс бір к?ні елге жайылды. Ханны? то?ал алуы ж?рт?а б?лендей ?ауесет хабар емес, біра? осы суы? с?зден Байтабын біреу ?ойнына жылан салып жібергендей ыршып т?сіп, сенделіп барып жер бауырлап жатып алды. Б?л хабарды естіген Жоламан Байтабыннан ?атты ?иналды. Ыза мен кек, ?орлы? б?рі ж?регіне біздей ?адалып, жанын ?ояр?а жер тап?ызбады. ?йінде жат?ан жиенін ша?ырып алды да ж?рт к?зінше:
— Бізге ?арсы Орынбордан солдат шы?ты деген сыбыс бар. Сер?азы т?бетті? аулына астыртын барып ?айт, аны?ын біл. Ж?не бізді? губернатор?а жаз?ан хатымыздан не дерек бар екен, соны да с?растыра кел, — деді.
Ж?рт кетіп, Байтабын екеуі о?аша ?ал?анда:
— ?арашы?ым, ба?ыт деген бір ?о?ыр ?аз, ер жігіт о?ан т?за? сала ма, тор ??ра ма, ?стай білуі керек, — деп к?рсінген. — Сен ?ос ?ыла?ды ал да, Сер- ?азыны? аулына жет. А?б?кен к?нсе алып ?аш, к?нбейтін т?рі болса… Сер?азы с?мырай ?ашан ?затып алма?шы екен, соны біл, сегіз ж?з жыл?ымды ??рбан етсем де, ауылын шауып, ??дай ?ос?ан ?алы?ды?ы?ды тал т?сте тартып ?перем.
?ос ?ыла?ы — Жоламанны? ?ш?ан ??спен жарысар бедеулері еді. Байтабын ж?рт к?зіне т?спес ?шін, ?асына жігіт ертпей, сол т?нде-а? ж?ріп кеткен. Сер?азы аулына жа?ында?анда, ханны? б?гін-ерте? А?б?кенді алма? болып жат?анын естіді. Оны? ?стіне Жоламан аулын шабу?а осыдан ?ш к?н б?рын екі жаса? шы??анын білді. Б?л жа?та енді аялдаса аулыны? ?ан болатынын т?сінді. А?б?кен арманы ?аншама жанын жегенмен, ел-ж?ртын апат?а ?имады. ?ос ?ыла?ды кезектете ауыстырып мініп, кейін шапты. Біреуін зоры?тырып жол?а тастап, екіншісімен жеткен еді.
— ?алай жолы?а алмады?? — деді Жоламан жиенін ж?батайын деген ойменен.
— К?ке, ел ?ыр?ын?а ?шыра?алы т?р?анда, — деді Байтабын ж?дей, — ?з кеудеме ?адал?ан ш??гені ойла?ым келмеді.
— Айналайын ??лыным, ел ?амын ойлар азаматты? с?зін айтып т?рсы?. Алайда ?зі?е бекем бол, жазылмайтын жара жо?…
— Жо?, к?ке, б?л жара жазылмайды.
— Жазылмайды, дейсі? бе? Т?сінбей келдім бе, жара? тым ауыр екен. Жарайды, осы ай?астан сау шы?са?, турармыз Сер?азыны? т?ндігін!..
Жеті?ара?шы ш?міштене, ж?рт ?ор?аны а?са?алдар да жиналды. Б?рі д?? басында д??гелене отырып ке?еске кірісті. Жоламан бар жайды айтып беріп, а?ыл с?рады. Бие сауымындай ке?есіп ?лкендер ?ауымыны? шешкені мынау болды: Табын к?шіне енді б?л арада ?алу?а болмайды, бала-ша?аны ?ырып алмас ?шін, то? етер шешімге келгенше ?алы? ел осыдан к?ншілік жердегі М??ажар тауыны? батыс саласында?ы ну жы??ыл?а к?шіп, ?зірге бой тасалай т?р?аны ж?н. ?азір найза ?ста?ан мы? сарбаз бар. Бес ж?зін саралап алып жауды осы арада ?арсы алу керек. Ал ?ал?ан бес ж?зі — заман ?андай, за? ?андай, — жау жаса?ы торып алдарынан шы?ар болса, т?теп беру ?шін к?шпен бірге аттану?а тиіс. Жоламан ойынша солдаттар осы ара?а та? ата жетуге тиісті. М?мкін ат ауыстырып отырса т?нделетіп те келіп ?алулары ?ажап емес. Сонды?тан к?ш ?оз?алысымен жауды жа?ылдыру ?шін, он ша?ты жігіт ?р жерге к?птеген от жа?ып. ауыл ?зір ?оз?ала ?ойма?анын а??артар жал?ан к?рініс жасау?а осы арада ?ал?аны д?рыс…
Осындай шешімге келген а?са?алдар ?здеріні? к?штеріне ?арай беттеді.
Жоламан мен Байтабын жігіттерін б?луге кірісті. Найза ?ста?ан, білте мылты? асын?ан сарбаздар алдарынан сап-сап болып ?тіп жатты. Кейбіреулеріні? ар?аларына та??ан ?ал?андарыны? д??гелек к?міс ш??ымдары ай с?улесімен ойнап жалт-ж?лт етеді. Жоламан о? ?олын к?терген сап к?шке б?рылып, сол ?олын к?тергені осы т?бені? етегінде ?алып жатыр.
Бие сауымы ?тпей, ?алатын жауынгерлер та?далып алынып, к?шті? алды ?оз?ала бастады. ?рейлі ат?сті ?мірге да?дылан?ан ж?рт, ?н-т?нсіз ш?бырып кете барды. Т?йені? бозда?аны, анда-санда ?й?ысынан шошып оян?ан балаларды? жыла?аны, жыл?ыны? ауы?-ауы? пыс?ыр?аны, о?ыран?аны естілді…
К?ш айлы т?нде сыр?ып, б?лдыр белестен ?тіп жо? болып кетсе де, ауыл ?лі де осы арада т?різді. Д?йекші жігіттер жа??ан оттар жыпыр-жыпыр етеді. ?алы? ауыл осы ара?а жа?а келіп ?онып ас-суын дайындап жат?ан?а ??сайды.
Жоламан ?ал?ан жауынгерін екіге б?ліп, бірін тапал ?ара?аш то?айлы ойпаттау келген сай бойына орналастырды. Екінші б?легін ?ыр?а тасасына ?арай ?кетпек болып т?р?анында кенет белесті ?рлей шап?ан ат д?бірлері естілді. Сарбаздар елегізе ?алды. Тыны? т?нде шы??ан дыбыс ?андай ?рейлі! ?сіресе д?л ?азіргідей жау к?ткен ша?та.
К?п кешікпей к?нгей жа?та?ы белесті бауырлай ай астынан бір топ салт атты к?рінді. Найза, сойылдарын к?лдене? ?ста?ан. Б?л Табын руыны? салты. ?здеріні? ар?ы бетке ?ой?ан ерт?уіл[5] жігіттері екен. Олар орталарында?ы біреулерді ?оршай шауып келеді. ?не-міне дегенше т?нгі даланы ?а? жарып батырлар т?р?ан т?беге жетіп ?алды. И?, б?ларды? ?оршап келе жат?андары ?ш салт атты. Т?рлері де аны? к?ріне бастады. Біреуі ?ыз т?різді. Ал ?ал?ан екеуіні? киімдері тіпті ?згеше. Жайы? ?аза?тарыны? киіміне ??самайды. Аласа т?белі екі елідей-а? тері ?ста?ан б?рік, ?стерінде м?жы?тарды? киетіндері т?різді то?ыма ?ара шекпен. Ая?тарында м?сі ме, ?лде жі?ішке ?оныш етік пе, айырып болмайды. Кім болса да жат адамдар, ?шеуіні? де ?ару-жара?ы жо?. Аттары да ?бден болдыр?ан. Тек жан-жа?ында?ы жігіттерді? с?йемелдеуіні? ар-?асында ?ана келе жат?ан т?різді. Шапты деген ??р ата?ы. Т?бе етегіне жетер-жетпестен, д?л бір салы су?а кеткен адамдардай, бастарын жерге салбыратып, т?рт та?андап т?ра ?алды. Г?рс етіп ??лап т?суі де ?ажап емес.
Ерт?уілдер басты?ы алып келгендеріні? кім екенін т?сіндіргенше Байтабын;
— Япырмау, мынау А?б?кен емес пе, — деп дауыстап жіберді.
?ыз да таныды.
— Байтабынсы? ба? — Ол енді ?згелерге иіле с?лем берді. — Армысыздар а?алар?
Жоламан жауап ?айтарды.
— Барсы? ба, ?ара?ым.
Расында да б?л А?б?кен еді. А?б?кен десе а?б?кендей ?демі екен! Ат жа?тылау келген а?шыл ж?зінде ай с?улесі ойнап, тоста?андай м?лдіреген бота к?здері т?псіз т???иы? ?ара судай т?на ?ал?ан. К?тері?кі ?ос алмалы кеудесі с???а? келген, аппа? ж?мыр мойнымен т?таса к?з тартады. А? ма?дайына ?кілі к?мшат б?ркі, ?ыпша беліне мы?ынын оя тіккен ?ызыл бар?ыт о?алы пешпенті жарасып-а? т?р. ?сіресе к?зге т?сері, белдігіне байла?ан жібек жібі шешіліп кетіп, ар?асынан т?мен ?арай жерге т?гілген ?ою ?ара шашы. М?ндай да ?зын шаш болады екен-ау! То?па?тай болып ?ріліп, ?зе?гіден т?мен ат тірсегіне дейін т??керіле т?сіп т?р.
— ?ара?ым, жол болсын, — деді Жоламан.
— ?ол баста?ан кеме?гер а?а, — деді А?б?кен та?ы да басын иіп, — біз бір ?ара ??з?ыннан шошып
