т?р?ауышта?ы ?ыз емшектеніп с?йірлене піскен ж?зімді ме?зей. — ?збекті? ж?зімі сый-??рметті? басы.
— Ра?мет… — Саржан ернін жыбырлатты да ?ойды.
Сазарып отыр?ан ?она?тарыны? к??ілін к?тергісі келгендей ??шбегі та?ы да езу тартты.
— Б?л ж?зім туралы ?аза? пен ?збекті? арасында?ы ?алжы?ды естіген боларсы?дар.
— Ж… жо?. — Б? жолы Есенгелді ернін жыбырлатты.
— Естімесе?дер айтып берейін, — Бегдербек ?лдекімді мыс?ылдай к?лді, — бір ?аза? пен бір ?збек дос болыпты. Аулына келген ?збекті ?аза? ?ойын сойып, ?ымызын тосып ?бден сыйлапты. Жолы т?сіп, ?аза? ша?ар?а келсе, ?збек досы сый-??рмет к?рсетіп алдына бір тегене ж?зім ?ойыпты. Б?рын жемісті жемеген ?аза?, та?сы? к?ріп асай бастапты. ?ома?ай ?аза??а не шыдасын, ж?зімні? таусылып бара жат?анын а??ар?ан сара? ?збек:
— Алды?ызда?ыны? атын юзім дейді, оны б?йтіп бір-бірлеп ?зіп жейді, — деп аздап жеуді? керек екенін ескертеді.
Сонда ?аза?:
— И?, м?ны бізде ж?зім дейді, бір жегенде ж?зін жейді, — деп сауса?тарын сала т?сіпті.
??гіме ?на?ан Есенгелді мен Саржан сыпайылы? к?рсетіп езу тартты.
?она?тарымны? к??ілін к?теріп болдым ?ой дегендей Бегдербек кенет ?аба?ын с?л т?кситті де, с?зіні? бетін бірден б?рып ?кетті.
— И?, ??гіме б?зау емізер… дегендей, енді бітім-келісімге кіріскен ж?н болар… ?неугіден бері сіздерді ?абылдамай жат?анымызды? себебін естіген шы?арсыздар. Ханзаданы к?тіп едік… Ол кісі б?гін келді, ?азір саухат етіп, дем алып жатыр… Кешке менімен с?йлеспек… ??рметті М?деліхан?а барар алдында сіздерді? де тілектері?ізді білгім келіп еді.
— Бізді? тілегіміз М?деліханда емес, ?зі?ізде ?ой, — деді Есенгелді байсалды ?нменен.
— И?, сіздерді? тілектері?із менде, ал мені? тілегім ?о?ан ханында, сонда не бол?аны? — ??шбегі аппа? тістерін к?рсете к?лді. — Аллата?ала, д?ниені домбыраны? пернесіндей, бір ?нді бір ?нмен байланыстыра жаратса амал не? Алдияр та?сырды? не айтатынын кім біледі?
Саржан ?аба?ын шытты.
— Б?л — бір санды?ты? ішінде бір санды?, оны? ішінде к?йсанды?ты? кебі ?ой…
— И?, сол к?й санды?ты? кілті ?о?ан ханыны? ?олында емеc пе? — Бегдербек те ?аба?ын шытты. Оны? ?алы? ?аба?ы жабылып, ?айта ашылды. — ?ысыр с?зді ?айтеміз, одан да не тілейтіні?ізді айты?дар.
— Кімнен.
— М?деліханнан, менен.
— Бізді? тілек ?зі?ізде, алдияр та?сыр ??шбегі, — деді Саржан тікелей, — тілек біреу-а?: сіздерді? берген жауынгерлері?ізді? ?андай ерлік іске бара алатынын біз ана жылы ?з к?зімізбен к?рдік ?ой. ?рине айдалада жат?ан ?аза? елі ?шін ?збек а?айын?а жан ?ию о?ай емес. Сонды?тан ?арама?ы?ызда?ы Сыр бойын, ?аратау, Сайрам, Шу, бойын жайла?ан ?ыпша?, ?о?ырат, Шымыр, Ысты, Си?ым, Сыбан, Жаныс ауылдарынан сарбаз жинап елімізді, жерімізді ?ор?ау?а м?мкіндік бері?із.
Жыл?ы жылы Ар?а?а М?мет ?лім ??шбегі ?алы? ?скерді бастап барып, ар жа?ынан патша солдаттары шы??анда Ташкентке ?арай ?аш?анын Саржанны? с?з етіп т?р?аны ??шбегіне ?намады. Сол себептен ол ?алы? ?аба?ын ?арс жауып Саржан?а т?йіліп отыр.
— Сонда ол к?ш кімге ?арсы шы?ады?
— А? патша?а, алдияр та?сыр ??шбегі.
— Жал?ыз ?ана а? патша?а ма?
«Жо?, м?ндай к?ш жиналса ?аза?тар е? алдымен ?о?ан ханды?ына ?арсы шы?ады. Оны Бегдербек жа?сы біледі. ?йткені Россия империясынан г?рі б?лар- ?а ?азір ?о?ан, Хиуа ханды?тарыны? тегеуіріні батып отыр. ??шбегі м?ны да біледі. И?, Россия империясы ?зірге ?аза? жеріне бекіністерін салып, ?кіріктер ар?ылы біртіндеп ?з ы?палын таратып жатыр. Ал со?ынан б?кіл ?аза? жерін біржолата басып алма?. Т?бі ?зіні? меншігіне тиетін ел бол?ан со?, ?азір бірден салы? жа?ынан да ?ан ?а?сатып отыр?ан жо?. Ол сонды?тан да бір мы? сегіз ж?з жиырма екінші жыл?ы уставы бойынша Орта ж?з ?кіріктерінен алатын мал салы?тарын да жинауды кешіктіріп келді. Ал ?о?ан, Хиуа ханды?тары болса, олар ?аза??а ?андай ?иянат жасамады десе?ші! Бір ?ана Шымкент у?лаятынан ?зі ?ткен жылы сексен мы? сом к?міс а?шамен зекет ал?ан жо? па. Ал хараж салы?ынан келетін пайданы ?айда ?оясы?? Он бес, жиырма та?ип жер бір ?ош болады. Бір ?оштан жылына орта есеппен елу бес п?т бидай хараж алынады. Сонда ?р у?лаяттан е? кем дегенде ?ыры? мы? к?міс а?шадай пайда т?седі. Б?л — б?л ма, М?хамбет пай?амбарды? діні бойынша ?р ?ыры? ?ойдан бір ?ой сада?а алынатын болса, біз ?р ?йден жылына алты ?ой сада?а алмаймыз ба? Ал ш?птен, к?мірден, сексеуілден алынатын хараждарды ?айда ?оясы?! Хараж бен зекеттен бас?а да пайда аз ба? Олар бекіністерді? ?абыр?аларын, ?а?паларын ж?ндеулері керек. ?о?ан бектеріні? бау-ба?шасын, сал?ан ?ауын- ?арбыздарын ?арап, ал со?ыс бола ?алса, ?здеріні? ат-к?лігімен, ?ару-жара?ымен т?леусіз-??нсыз ?ызмет істеуге міндетті.
Осы салма?ты? б?рін де ?арама?ымызда?ы ?аза? ауылдары к?теріп келе жат?ан жо? па? И?, к?теріп келеді… Біра? ?нін шы?армай ж?р ме?
Б??ан:
Келі т?бім деп алады,
Кеусенім деп алады.
?тыра зекет деп алады,
?оша? зекет деп алады.
Ар?адан келген сор Найман
А?-та? болып ?алады, —
деп Жанкісі жырауды? ?о?ан ханы ?лімге айт?аны ай?а? емес пе?..
Осыларды? б?рін Саржан да, Бегдербек те біледі. Сондай ?орлы?ты бастан кешкен ?аза? ?скер жинап басы ?осылар жа?дай туса е? алдымен ауызды ?о?ан?а салма?анда кімге салады? Б?гінгі к?нге дейін шыдап келсе, онысы ?о?ан Россия патшасына ?арсы ж?рдем берер деп сеніп келгені. Т?бі е? к?шті жауы Россия патшасы екенін ?асым т?ре балалары біледі. Егер оны? отарлы?ынан ??тыла алса, ?о?ан ханды?ынан ??тылуды о?ай деп ойлайды б?лар. Сонды?тан да ж?рдем к?теді. Ал ?о?ан ханды?ыны? берген ж?рдемі ана жыл- ?ы… М?ндай ж?рдемнен ?аза??а келер пайда жо?. Енді б?лар бізсіз бастарын ?оспа?. Жо?, басын біріктіре ал?ан д?шпаны? ?айрал?ан ?ылышпен те?, абайлап ?стамаса? ?олы?ды алып т?седі. Іштегі ш?бар жыланды асырауды? ?ажеті жо?, одан дер кезінде арыл?ан ж?н».
Саржан с?ра??а ?арсы с?ра? ?айтарды.
— ?лде сіз бізді? Россия патшалы?ымен ?рыс?анымызды ?натпайсыз ба?
— Бекер ?йдейсіз, — деді с?зін соза ??шбегі. — Егер мынау а? са?алым орысты? ?анымен боялса арманым жо?. Біра? ?азір м?селе онда емес…
— Енді неде?
Бегдербек Саржан?а к?лімсірей ?арады.
— ?аза?та ма?ал бар емеc пе… «?зім асыра?ан к?шігім ?зімді ?апты» деген?
Саржан т?нжырап кетті.
— ?ай к?шік ?ай к?шікті асыра?анын аны?таса? нетті.
??шбегі б?рын?ысынан да к?лімсірей т?сті.
— ?аза?та та?ы да бір ма?ал бар емес пе, дастар?ан ?асында отырып ?она? ая?ын алша? к?сілмес болар деген?
— И?, с?зі?із д?рыс, кей ?она? ая?ы сонау Соза?, Сайрам, А?мешітке дейін к?сіліп жат?ан жо? па? Ондай масыл ?она?, масыл а?айын?а ая?ы?ды тарт дейтін, ?тте? д?ние-ай, к?шті? жо?ы-ай!..
Бегдербек Саржанды с?зінен ?стады.
— Бас ?осып, к?ш жинау дегендегі ма?саты? сол екен ?о й.
?ызу ?анды Саржан абайсызда от басып ал?анын т?сінді. Айтыл?ан с?з, атыл?ан о?пен те?, ?айтып алар д?рмен ?айсы. Осы а?атты?ынан іштей ызаланып, сазарды да ?алды. Ал Бегдербек болса жауыны? т?пкі сырын о?ай аш- ?анына м?з болып, енді шындап к?лімсіреді. «Бас ?осып к?ш алса, ?зі?е тарпа бас салайын деп т?р?ан жауды ?алай босатып жіберуге болады? Жо?, кешірілген жау — е? ?ауіпті жау».
