— Алдияр та?сыр, — деді енді Есенгелді с?зге кірісіп, — жерді ш??ылай берсе? ш???ыр болады, дене?ді ш??ылай берсе? жара т?седі… Елімізден, жерімізден айырылып ж?ргенде не етесіз бізді? жанымыз?а жара салып? Россия патшасына ?арсы шы?амыз деп сізбен бірге бір ?айы??а мініп едік, сол ?айы?ты? бір жа?а?а жетуі керек те еді. Айран с?рай келіп, шелегі?ді жасырма дегендей, шын ойымызды айтайы?. Ташкенттік ?збек а?айын?а сонау Сарыар?аны? жерін ?ор?а деу ?иын, ал а? патшадан тартып ?пер деу тіпті орынсыз. Сыбырлап с?йлегенді ??дай естімей ме, орыс солдатын же?етін ?о?анда да к?ш жо?ы ?зі?ізге аян. Сонды?тан бізді? ?тінішіміз…
— Жа?а?ы Саржан мырза айт?ан ?ой?
— И?, мал ашуы — жан ашуы, жер ашуы — ел ашуы. ?аза? ел болып бас ?осса, кім біледі, бір кемерге жетіп те ?алар ма еді, ?айтер еді… Алдияр та?сыр, жаралы жолбарыс жарасыз жолбарыстан ер келеді. Біз ?азір жаралы жолбарыспыз. Жауымыз?а аямай шабуымыз за?ды.
«И?, мен де сендерді? жаралы жолбарыстай пи?ылдары?нан ?ор?амын, — деді ішінен Бегдербек, — сонды?тан да сендерді темір шынжырда ?стау е? тиімді ?діс».
Біра? Есенгелдіге ?згеше с?ра? берді.
— Жарайды, ?аратау, Шу, Сыр бойыны? ?аза?тарыны? басын ?осу?а біз р??сат берейік делік. Сонда ?олдары?нан не келеді? Ол к?ш тым жеткіліксіз емес пе?
Орта Сыр, Шу, Сарысу ?аза?тарыны? басын ?осу?а сіздер м?мкіндік берсе?іздер, Ая? Сыр, Арал те?ізі, ?стірт, Ма??ыстау ?аза?тарыны? бізбен бірігуіне Хиуа ханы ?арсы болмас деген ?мітіміз бар. Хиуа ханды?ыны? Россия империясынан ?ор?аныс ететін алды??ы шебі ?аза?ты? жері емес пе?
Он то?ызыншы ?асырды? бас кезінде, М?хамед Рахым ханны? т?сында Хиуа ханды?ы ?лкен мемлекетке айнал?ан. Солт?стікте Сырдарияны? Арал?а ??ятын са?асынан бастап О?т?стіктегі Ау?анстан шекарасына дейін осы ханды??а ба?ынышты болатын. Б??ан М?хамед Рахым мен оны? ?кесі Елтезер ?аза?ты? алауызды?ын пайдаланып, Сырдарияны? Арал?а ??ятын са?асын, Арал те?ізіні? ма?айын, ?стірт, Ма??ыстауды, сол жерлерде паналайтын Кіші ж?зді? біраз руын ?зіне ба?ындырып ал?ан. Хиуа ханыны? ?арама?ында?ы ?аза?тарды? к?рген к?ні, ?о?ан ханды?ында?ы ?аза?тардікінен де сора?ы еді. ?ит етсе ?ырып-жойып, байлап-матап Ау?анстан?а апарып, ?атынын к??дікке, еркегін ??лды??а сататын. Бір ?ана мы? сегіз ж?з жиырмасыншы ?лу жылы Хиуа ханыны? ?скері ?аза? ауылдарын шауып, ж?здеген адамдарын ?лтіріп, алпыс бес мы? ?ойын он бес мы? т?йесін, жеті мы? жыл?ысын, мы??а жуы? с?лу деген ?ыз- келіншектерін тартып алып кеткен. Кіші ж?з ауылдары Хиуа ханды?ына ?арсы талай рет бас к?терген. Біра? жігері ??м болып, дегендеріне жете алма?ан.
Бір мы? сегіз ж?з жиырма бесінші, Тауы? жылы М?хамед Рахым ?лгеннен кейін Хиуа ханыны? та?ына оны? ?лкен баласы Алла??л отырды. Табынды бас?арып келген Айшуа? ?лы Сер?азы с?лтан осы Алла??л?а жал?ыз ?ызын беріп, Хиуаны? ?ол астына кіріп, соны? ар?асында Кіші ж?зді? ханы атал?ан.
Біра? б?л кезде Россия патшалы?ы Хиуа?а да к?зін тіге бастап еді. ?з ханды?ына ?ауіп т?нгенін сезген Алла??л екі мемлекетті? ортасында жат?ан ?стірт, Ма??ыстау, Арал те?ізі, Сырдарияны? ая? шенін жайла?ан ?аза? ауылдарын Россия патшалы?ына ?арсы ?ойып, ?зіне ?ал?ан етуді к?здеген.
Есенгелдіні? айтып отыр?аны осы екенін ??шбегі де т?сінеді. С?йтсе де с?лтандарды? т?пкі сырын аша т?сейін деген оймен:
— Жарайды, ?о?ан ханы мен Хиуа ханы ?аза? а?айынны? пайдасын жо?тап ?лы ж?з бен Кіші ж?зге ?з бастарын ?осып жаса? жинау?а м?мкіндік берсін делік. Біра?, б? да аз к?ш ?ой. ?аза?та сан жа?ынан Орта ж?з басым. Бізді? есебімізде ?ара?ткел, Семей, Тор?ай, Жайы?ты? солт?стік пен к?ншы?ыс шебінде, азда?ан Кіші ж?зді? руларын ?ос?анда бір миллион сегіз ж?з мы? жан бар. Тегіс Орта ж?з десе?іздер болады. Ал сол Орта ж?з ?айда ?алады?
— Кіші ж?з бен ?лы ж?з басын біріктірсе Орта ж?з орта жолда ?алмайды. — Есенгелді шын ойын айтты, — Абылай атамызды? ?ш ж?зді? басын ?осып, а? туын тіккен жер емес пе, к?реске дайын т?р.
??шбегі жымия езу тартты.
«Д?мелері? алыста екен! ?рине бар ?аза?ты? басын ?остырып ?ойса? сендерге ?о?ан да, Хиуа да т?теп бере алмас. Россия айда?ары да о?айлы?пен ж?та алмас. Жо?, ?ымбатты с?лтандарым, біз сендер ойла?андай а?ыма? емеспіз. Россия да, ?о?ан да, Хиуа да сендерді майшелпек етіп асай бергісі келеді. О?ан ?аза?ты? малы да, жері де жетеді. Бізге сендерді? бір бол?аны?нан алауыз бол?аны? тиімді».
Алая? Бегдербек б?л ойын та?ы да жасырып, к?лімсіреген ?стіне к?лімсірей т?сті.
— Б??ан Сер?азы хан ?алай ?арайды? Орта? ?гізден о?аша б?зау арты? демей ме? Б?кіл ?аза?ты біріктіргеннен г?рі Кіші ж?зді ?зіні? бауырына басып отыр?анын жа?сы к?рсе ?айтесі?дер? Онда Алла??л хан ?айын атасыны? с?зін жерге тастай ала ма? — ??шбегі ?и?ылдай ?тірік к?лді. — ?зі жас то?алын жа?сы к?реді дейді ?ой. Кейде ойма?тай д?ниені? алтын айма?тан да арты? ??ны болатын ?деті…
— Сер?азы Кіші ж?зді? ханы емес. Алла??л о?ан ондай ат бергенмен Сер- ?азы?а тек Табын мен Шекті рулары ?ана ба?ынады. Б?ны? ?зі екі ?шты ж?йт. Табын руыны? к?пшілігі ?азір Жоламан с?лтанны? со?ында…
«Б?се, ?зім де ойлап ем, ?зі ?аза? бола т?ра бір тайпы ел ?алай бір хан?а ба?ынып ж?р деп… Жоламан дегендері де осы ?асым т?ре балалары секілді, ?з алдымыз?а ел боламыз, хан боламыз деп к?ксеген біреу шы?ар».
Біра? ??шбегі Жоламан жайын тез ?мытты. Ол с?зді кенет к?лкі-сы?а? арна?а б?рды.
— ?кесін бір тайпа елге хан етердей Сер?азы мырзаны? ?ызы ?андай еді? Басы алтын, арты к?міс пе екен?
М?ндай с?ра??а жауап беруді ар к?ріп Есенгелді де, Саржан да ?ндемеді. Б?ларды? ренжіп ?ал?анын а??арма?андай ??шбегі к?лімсіреген ?алпында:
— ?аза? с?лтандары хан болуды? же?іл ?дісін тап?ан екен, — деп ?алжы?дай т?сті. — М?мкін ?асым т?рені? де с?лу…
Саржан ?олын семсер сабына ?алай апар?анын а??армай ?алды. Есенгелді сабырлы ?имылмен Саржанны? ?арын ?ысты. Бегдербек с?рланып кетсе де, еште?е сезбегендей к?лімсіреп с?зді б?тен жа??а б?рды. — М?мкін ?асым т?рені? Сер?азы секілді хандарды жа?тырмауыны? б?тен де себебі бар шы?ар. ?ызын беріп, ханды?ты сатып алу — с?лтандар?а ?насымды іс емес ?ой.
«Жо?, жо?, деді біра?, ол ішінен, кенет бойын алып кеткен дірілін ?зер басып, б?ларды? к?зін тез ??рту керек… япырмай, кісі ?абылдайтын ?йге ?арулы адамды кіргіздірмеуді б?рын ?алай ойлама?анмын? Б?ны б?дан былай ?арай ?атты еске алу керек екен. Кім біледі, ашу ?стінде Саржан секілді бір но?ай…»
??шбегі ?зіні? а?ат с?йлеп ?ал?анын бірден а??арды. Намыс?ой Саржанны? о?ыс ?имылынан іштей жаман шошыды. Енді ол б?дан ?рі с?лтандармен ??гімелесуді? еш ?ажеті жо? деп тапты. Б?рі де ай?ын болды. Тек с?лтандар сес алып кетпесін деп б?рын?ысынан да бетер к?лімсірей т?сті.
— Ел ?амын ойла?ан ер азаматтарды? ашуын да, ?кпесін де т?сіне алмаса? ?алай ж?рт билей аламыз? — деді ол ана екеуіні? бетіне ашы? ж?збен ?арап, — Саржан мырза, сізді? к?йігі?ізге де т?сінем, сол себепті кейбір ?ызба с?здері?ізді де кешірем. ?збек ?аза??а дос ел. Дос болмаса М?мет ?лім ??шбегі алты мы? ?скерін ертіп Ар?а?а бара ма? — Ол енді ?ял?андай жерге ?арады, — ?олынан келмеген іске ол айыпты емес. М?мет ?лімні? к?н?сін кешірі?дер. Ал сіздерді? тілектері?ізді б?гін кешке хан иеме жеткізем.
— Егер ханзадасыз шешілмейтін болса, — деді абайлап с?йлеп Есенгелді, — біз ?зіміз де о кісімен дидарласамыз ба, ?айтеміз? ?рине, сіз р??сат етсе?із…
Б?л с?зге Бегдербек ?уанып ?ал?андай ишарат к?рсетті. «?здеріні? тілегін пайдалану керек. ?айткенмен де б?ларды? та?дырын б?гін т?нде шешкен ж?н».
Ал с?лтандар?а:
— Б?лары? табыл?ан а?ыл, — деді. — Хан иеме сіздерді ?абылдатуды ?з міндетіме алайын. Тек о кісі ерте? ?о?ан?а ?айта ж?ріп кетеді. Сонды?тан б?гін жолы?ып ?ал?андары? ж?н. М?мкін хан ием сіздерді кеш ша?ырып ?алар, жігіттері?із жата берсін, ал ?здері?із ?йы?тамай менен хабар к?ті?іздер…
Ташкент ??шбегіні? дуан сарайы ?она?тар жататын рабаттан ?жепт?уір ?ашы? болатын. Б?л екеуіні? ортасында сы?сы?ан жеміс а?ашы, г?лдер ала?ы, тынбай а??ан лайлы сулы атжал жатыр.
Есенгелді мен Саржан Бегдербекпен ?зірге ?ош айтысып диуан сарайдан шы?ып, ??шбегіні? ішкі, сырт?ы есіктердегі к?зеттерінен ?тіп, ?здері жат?ан рабатына беттей беріп еді, оларды бір теректі? жанында ш?быртпалы А?ыбай батыр мен Саржанны? он то?ыз жасар ?лы Ержан к?тіп т?р екен. Ержан ?кесіне тарт?ан ат жа?ты, а?сары, талдырмаш келген бала жігіт. ?кесінен г?рі к?зі шегірлеу, бойы ша?ындау. Ар?а салдарынша киінген. Басында ?кілі ??ндыз б?рік, ?стінде жібек белбеумен ?ынал?ан о?алы мол же?ді бар?ыт шапан мен жар?а? шалбар, ая?ында к?міс зерлі биік ?кше етік.
