шылбырына жабыс- ?ан к?зетші жігітті, томардай ая?ымен теуіп жеберіп, шал?асынан т?сірді.
ІV
К?ншы?ыс жа?ты сыны? та?адай ?оршай к?мкерген к?рі ?аратау алыстан ?ара-?ош?ылданып к?рінеді. Кей т?стары ат жалды, т?йе ?ркештеніп иреле?деп жатыр. Селдір бу, же?іл т?маннан ада, ашы? аспанмен аймалас?ан ?атпар тасты ?ыр?а, адыр ?сті к?гілдір тартады. Кешкі зауал ша?. А?ыр?ы с?улесін жартас басында ойнатып, к?н де батып барады. ?аратауды? батыс жа? е?ісінде иін тірескен ?алы? ауыл отыр. Аралары, ?рыс кезіндегідей, жа?ын. ?ыз емшектеніп ?атар келген жа?пар тасты ?ос адырды? ?ойнауынан б?л?ып атып м?лдір сулы жі?ішке ?зен а?ып жатыр. Осы ?зенні? са?асын ??лдилай ал?а?отан ?он?ан ауылды? ?стінен бы?си жан?ан шала тезекті? т?тіні к?кке к?теріледі. К?л жа?асына ?ле? ?уа ?он?ан к?п ауылды? біреуі ?ана кіле? а? ?йден. ?згелеріні? дені к?нетоз боз?ылт, ?араша ?й, тозы?ы жеткен лашы?, к?ркелер… Сырт к?ріністеріне ?арап б?лендей бай деп айту да ?иын. Кешкі жайылыстары бірімен бірі ?осылып кеткен ?р ауылды? т?сында ойдым-ойдым т?йе, ?ара мал. Тек к?гілдір дала?а б?ра?-б?ра? шимай салып а??ан жі?ішке ?зен бойында сонау т?мендегі жалтыра?ан к?л жа?асында шашыра?ан тас т?різді жамыратып жіберген ?озылар мен бірге бірталай ?ой-ешкі к?рінеді. Одан ?рі ?аратау ?ойнауына ?арай боза?, ?ыла? т?сті ?йір-?йір жыл?ы ала-??ла боп ?ріп барады. К?бі жарау, ??лынды жыл?ы аз. Шамасы олар алыста?ы жайылымда т?різді. Ал мынау ??лын-тайлары ауы?-ауы? б?йірден б?ліне шап?ан ша?ын жыл?ы сауын?а арнай ауыл ма?ына ?стал?ан т?різді. Сойыл, ??ры? ?ста?ан он ша?ты жыл?ышыны? анда-санда ??р-??рла?ан ай?айы тыны? кеште сампылдап естіледі.
Б?л екі жыл б?рын ата-мекен ?аратау ?ойнауына, осы жа?та ?ал?ан ?о?ырат, ?ыпша? рулары мен Беста?балы жеріне к?шіп келген ?асым т?ре мен Алты, То?а, Алтай, Уа? ауылдары еді. Сонау ортада?ы боза?ынан а?шылы басым елу ?й ?асым т?рені? ауылы. Абылайханны? бел баласыны? бірі бол?а- нымен ?асым т?ре ас?ан шонжар емес, сонды?тан б?л ма?да ?рген малды? да ?арасы о?ай-а? к?зге т?седі. Уа?, То?а, Алты да Ар?ынны? ?зге руларына ?ара?анда ша?ын ау?атты рулар. Оны? ?стіне Ар?аны? к?к шал?ынына ?йренген мал, ?аратауды? ши мен к?кпек аралас?ан боза?ын жерсінбей, б?лендей ?рбіп, ?сіп кете алма?ан.
Осы ауылдарды? ?азы??рт жа?ында?ы бір биік т?бе басында бір адам т?р. ?ой-?озысы ма?ырап, балалары жылап азан-?азан болып жат?ан ылдида?ы ж?рттан ?ашып шы??андай.
Сонау к?з ?шында но?аттай болып к?рінген к?к т?й?ындай ?иялы ?лде?айда алыстап кеткен.
Б?л — орта бойлы, ке? жаурын, ары?тау тарамыс денелі, жата?ан келген ат жа?ты сары с?р кісі. С?л ?ыз?ылт тарт?ан ?ыран к?зді, жуан балуан мойынды. Ашы? ж?зіне жараса біткен с?л келтелеу ?ыр м?рныны? астында ша?ын ?ана м?рты бар. ?ою шо?ша са?алы с?п-с?йір. Са?ал-м?рты к??гірт сары. Басында жар?а? тысты ??ндыз тыма?, ?ара ма?пал же?іл ??ндыз ішігіні? сыртынан боз?ылт т?йе ж?н шекпен жамыл?ан, Ая?ында ат?а мінуге ы??айланып тігілген орта ?оныш к?к салмен ?рнектелген саптама етік. Отыр?ан отырысында, т?р?ан т?рысында ілтипатты? пен т?каппарлы? ?атар а??арылады. С?л шегір тарт?ан ?ткір ?ыра?ы к?зі ?ара?анда адамны? ту сыртынан ?ткендей. Сара? ?имылы, ж?мыла біткен жі?ішке еріндері, аз с?йлеп, к?п ты?дайтын адамды сездіреді. Егер т?л?асына, к??іл райына ?араса? ішінде т?нып жат?ан ?лкен а?ыл, б?л?ынып сырт?а шы??ысы келген жігер барын ??асы?.
Б?л Абылайханны? немересі, ?асым т?рені? ортаншы ?лы Кенесары еді.
Кенесары осы т?беге шы??алы ед?уір мезгіл ?ткен. Ол ?азір ?алы? ойда. Есіне кешегі Нысанбай жыршыны? с?зі т?се берді. Ел арала?ан ?рі сыншы, ?рі жыршы Нысанбай а?ын, а? кигізге малдасын ??рып отырып ап, ?асым т?рені? алдында Шы??ыс шежіресіні? біраз жерін ?исса етіп айтып берген.
Ол мон?олдармен іргелес Кер?ле?, Онон ?зендеріні? бойында к?шіп ж?рген Керей руыны? ?алайша Шы??ысханны? ал?аш?ы жемі бол?анын к??ірене жыр етті. Бір мезет Орхон, Ом, Ертіс ?зендеріні? жа?асында?ы Найман, одан т?мен, осы к?нгі Сарыар?аны? солт?стігі мен батыс ??ірін жайла?ан Алшын, ?ыпша? руларыны? Шы??ысхан?а ?алай ба?ын?анын желдірте ?тті. Содан кейін Ар?ын, Найман, Керей, ?ыпша?, ?о?ырат, Алшын сия?ты белді руларды? Шы??ысханны? ?лкен баласы Жошыны? ?лысына ба?ынып, Батуханны? Алтын Ордасыны? негізін ?алас?анын, Сарыар?а мен Еділ, Жайы? бойын еркін жайла?анын бір шолып кетті. Жетісуда?ы ?йсін, Дулат, Жалайыр руларыны? Жа?атай ?рпа?тарыны? иелігіне ?ал?анын да жыр етіп ?тті.
Енді Нысанбай жыршы ?ара?айлы к?рі домбырасын екпіндете ?рып Жа?атай мен Жошы ?рпа?тары нешеме ж?з жыл бойы осы ?шы-?иыры жо? ке? даланы билегенін ма?тан етті. Алайда бірімен бірі ханды??а, ба??а, жерге таласып р?суа боп, Алтын Орда ыдыра?аннан со? Жошыдан шы??ан Керей, Ж?нібек с?лтандар Шу бойында ?лімса?тан бері келе жат?ан Ар?ын, ?ыпша?, ?йсін т?різді, к?не тайпалар?а бірте-бірте Уа?, Тара?ты, Керей, Найман, ?о?ырат, Дулат, Жалайыр, Беста?балы секілді т?ркі тілдес руларды ?осып ?аза? ханды?ын ??р?анын мада? етті. Содан кейін Ж?нібекті? баласы ?асым ханны? кезінде ?аза?ты? айбынды ел бол?анын бір ма?таныш етіп берген. Нысанбай жыршы с?л дем алып шежіреге ?айта к?шкен. Б?л жолы ?асым ханнан со? ?аза?тар аз уа? та?ы да быж-тыж болып келіп, тек Ха?назар кезінде ?ана ?айтадан бас ?осып, іргелі ел бол?анын, Т?уекел, Есім, ?з Т?уке хандарды? т?сында тасы ?рге домала?ан, сырт д?шпандар шеніне келе алма?ан айбынды мемлекетке айнал?анын к?зі от шаша отырып жыр?а ?осты. Ке? байта? жерді алып жат?ан ?ш ж?зден ??рал?ан елді? ауызбірлігі к?шті бол?анын, ?немі бір жа?адан бас, бір же?нен ?ол шы?арып отыр?анын д?ріптей келе:
Ар?ын болса? Алтай бол,
Найман болса? Матай бол,
Алшын болса? Адай бол,
Б?л ?шеуі болмаса?,
?айсысы болса? сонысы бол,
Мейлі? ??дай бол! —
деп ?аза? еліні? е? жауынгер руларын шашпауларын к?кке к?тере бір шыр-?ап, осы бірлестік Т?уке хан ?лісімен та?ы б?зыл?анын, ?р тайпа с?лтандары ханды??а таласып елді? шыр?ын кетіргенін айтып берді.
Содан кейін Нысанбай жыршы ?ара?айлы к?рі домбырасын е?кілдете жылатып, іле-шала ?аратау мен Шу, Сарысу мен Сыр бойын жайла?ан ?алы? ?аза?ты ?алай Жо??ар ханы Сыбан Раптан шауып, «А?табан ш?бырынды — ал?а к?л с?лама?а» ?шыра?анын ма?ам етті. ?лы ж?з бен Кіші ж?зді? к?п ауылдарыны? Арал мен Атырау те?ізіні? жа?асына, ал Орта ж?зді? Есіл, Н?ра, Тобыл ?зендеріні? жо?ар?ы саласына к?шкенін ?дейі то?тай айтып кетті. Алдымен Кіші ж?зді? ханы ?біл?айырды?, бір жылдан кейін Орта ж?зді? ханы С?мекені? Россия патшасына ба?ын?анын, сонан «А?табан ш?бырындыдан» отыз ?ш жыл ?ткеннен кейін ?ытай патшасы бір миллион?а таяу ?алма?ты ?ырып Жо??ар ханды?ын ??рт?анын бір м?лім етті. Осы ша?та Найман, Керей рулары б?рын- ?ы ?зіні? ата-мекен жері Тарба?атай тауы мен ?ара Ертіс бойына к?шіп кеткенін ма??м ?уеніне сала зарлана ?алды.
Осыдан со? Нысанбай жыршы ?р ж?зді? ?йгілі хандары ?білм?мбет, Бара?, Н?ралылар?а ?ыс?а-?ыс?а с?з тастап, ?ш ж?зді? басын ?осу жолында к?рескен, кейін Абылай деген атпен хан бол?ан ?білманс?р?а то?та?ан.
?білманс?р?а келгенде Нысанбай жыршыны? екі к?зі оттай жайнап, к?ре тамыры білеудей боп, ке? тама?ы тор?ай ж?т?ан ?урай жыланны? к?мейіндей ісініп кетті. Домбырасын б?йге атына шап?андай сабалай ?рып, жыр шума?ын ??ша?-??ша? ла?тырды. Енді Нысанбай домбырасын ла?тыра ойнатып, Абылайды? ?о?ан?а ?арсы шы??анын, Сайрам, ?зірет, Шымкент, Соза? секілді жеті ?аласын алып, Ташкентті ?алай ба?ындыр?анын, ?зіне сес к?рсеткен ?ыр?ызды? ?алы? ?олды манаптарын ?ызылсу, Ш?мсі ?зендеріні? Шу?а ??ятын са?асында кездесіп, «Ж?йіл ?ыр?ыны» деп аталатын ?рыста ?алай же?генін айт-?анда екі к?зі ?анталап, ?оян?а т?скен б?ркіттей ша??ылдай серпіп, тіпті долданып кетті. ?білм?мбет с?лтанны? есігінде ж?ргеннен бастап, тор?ауыт?а к?рсеткен ерлігі мен ел бас?арар а?ылдылы?ы ар?асында Орта ж?зге хан ата?ына ие бол?анын жыр еткенінде шабар бурадай тіпті ??тырынып алды. А?ын енді алпыс?а келген Абылайды ?ш ж?зден шы??ан ??ше? ?ас?а мен жайса?дарыны? шешімі бойынша Телік?лді? жа?асында ж?рт а? кигізге к?теріп ?лкен хан сайла?анын тол?а?анда т?бесі к?кке тигендей екі к?зі жайнап кетті. Біра? Россия ?атын патшасы ?аза? еліні? басын біріктіруді? ?ауіпті екенін ойлап тек ?лерінен екі жыл б?рын ?ана оны Орта ж?зге хан етіп указ бергеніне бір то?тап, сол Абылайды? жетпіске келгенше ы??айына ?арай біресе Россия патшасына, біресе ?ытай бо?дыханына икем к?рсетіп, Т?ркістаннан бастап Есіл, Н?ра бойына дейін
