к?шкен ?алы? ?аза?ты? еркінділігін жо?алттырмай ел ?ып са?тап ?ткенін та?ы да бір алуан жыр ?ып шыр?атты.
Б?йгеге шап?ан ж?йріктей, жыр желісінен ма?дай тері б?рша?тап а??ан Нысанбай а?ын, бір мезет Абылай?а Аты?ай — ?арауыл рулары алты ?ызын беріп, оны? ?стіне Абылай ?ара?алпа?тан бір, ?алма?тан бір ?ыз алып, олардан отыз бір ?л, ?ыры? ?ыз к?ргенін аса бір ас?ан жыр етіп тол?атты.
Дауысы ?арлы?ып болдыру?а айнал?ан Нысанбай тек ел жатарда ?ана Абылайды? ?ара?алпа? ?йелінен ту?ан У?лиді? Россия?а ?ол шо?пар болып кеткенін, ?алма? ?атынынан ту?ан ?асым т?рені? ?ке жолын ?уып, ?аза?ты? басын ?осамын деп б?йек болып ж?ргенін мада?тай келіп, кенет о?шау отыр?ан Кенесары?а ?арай:
Абылай жолы ауыр жол:
Батыр Кене, біліп ?ой.
Абылайдай берік бол,
Алам десе? абырой, —
деп ?за? жырын бітірген.
?йдегі ж?рт жетпіске жуы?та?ан ?асым т?рені? бетіне ?арап тына ?ал?ан. ?йткені м?ндай с?з т?ре бар жерде д?ст?р бойынша тек ?олбасшы?а ?ана айтылатын. Ал ?асым т?рені? со?ынан ерген Ўскерді? ?олбасшысы Саржан с?лтан, Кенесарыны? ерлігі мен айлакерлігі ж?рт?а ?анша аян болса да, да??ымен ?зірге о тек батыр деген ат?а ?ана ие еді. Алдында а?алары бол?анды?тан ?зі де «?олды мен бас?арайын» деген ойдан аула?-ты. Нысанбай ж?рттан ас?ан сыншы. Б?ны осы отыр?андарды? б?рі де біледі, Нысанбай ?асиеті ?асым?а да аян…
?асым т?ре жолды ?зірге Саржан мен Есенгелдіге бергенмен т?бі Абылай жолын алып ж?рер ортаншы ?лы Кенесары мен кіші баласы Наурызбай болар деп те ?міттенетін. Нысанбай с?зіні? ?з ойынан шы??анына ол іштей «?ателеспеген екем, мен а??ар?анды сыншы а?ын да а??ар?ан екен» деп ойлады. Біра? ?зіне самсай ?ара?ан к?зді бай?ама?андай, домбырасын ?асына ?ойып терін с?ртіп жат?ан Нысанбай?а:
— К?п жаса, а?са?да? ж?йрігім, — деді, — к??ілімізді бір к?теріп тастады? ?ой.
?асым т?ре Есенгелді менен Саржаннан бір айдан бері хабар ала алмай іші бітеу жара?а толы еді. Суы? хабар сума?дап ?п-с?тте-а? тарайды ?ой. Еш жаманатты? естілмеуі Саржан мен Есенгелді сау дегендей ж?баныш беретін.
?асым т?рені? о?ыс атал?ан Кенесарыны? атын хош к?ргендей болуы ортаншы ?лына ?лкен сенім артатынын танытты. Ж?рт та м?ны а??арса керек.
?азір Кенесары осы жайларды ?лсін-?лсін таразы?а салуда. ?рине, ?азір атасы Абылай ханны? заманы емес. Ол кезде Россия патшасыны? ?скері де А? Жайы?ты? ар?ы бетінде болатын. ?арт ?ожа? шежірешіні? бала к?нінде, Абылай ата? хан болар жылы ?ызылжар ?ор?аны, одан жиырма бес жыл б?рын Ескі Семей, сол жылдары ?ара?ткел, Баянауыл, ?ар?аралы бекіністері салынды деп отыратыны ?лі есінде.
Кенесары батыр ?аза?тарды? ?з т?уелсіздігінен айрылуыны? е? басты себебі — «орта? ?гізден о?аша б?зау арты?» деп ?арайтын ел а?аларыны? ауыз бірлігі жо?ты?ынан деп білетін. Сол ?аза?ты? басын ?осу?а бола ма? деген с?ра??а ?зі де жауап бере алмайтын.
Тек со??ы кезде ?ана бір жауапты? ?шы?ын тап?ан т?різді.
Ол ?шы? Абылай атасыны? заманы мен ?азіргі ел жа?дайында жат?ан секілді.
Абылайды? т?сында Россия патшасы Сарыар?аны т??іректеп бекініс сал?аны болмаса, б?лендей ішіне кіре ?ойма?ан-ды. Сонды?тан атасы Абылай біресе Россияны еміндіріп, біресе ?ытайды д?мелендіріп екі ортада бостанды?ын са?тап ж?ре берген. Ал ?азір ?аза?та ондай м?мкіншілік жо?. Бір жа?ынан ?бден орын теуіп ал?ан патша ?скері болса, екінші жа?ынан ?аза? жеріні? б?кіл о?т?стігі мен Сыр бойын басып ал?ан ?о?ан мен Атырау, Арал т?сынан ?стірт, Ма??ыстау?а дейін ?кімін ж?ргізген Хиуа ханды?тары т?р. Абылай кезіндегіден ?азір ?аза? еліні? басын ?осуды? ?иынды?ы да, же?ілдігі де осында деп т?сінеді Кенесары.
Ашын?ан жолбарыс ажалдан шошынбайды. ?азір ?аза?ты? ?алы? б??арасы осы ашын?ан жолбарыс т?різді. ?ш жа?тан бірдей ?адал?ан найза, ?аза?ты да оят?андай. Кеше сонау ?лытаудан ??дайменді батыр келген. Ол Жоламан мен Иман батырды? с?лемдемесін ?келіп, ?азір Сарыар?аны? ?ай ?иырында болса да а? патша?а ?арсы шы?атын ж?ртты? к?п екенін айт?ан. Бастайтын жан болса еретін ж?рт бар деген. Ал Сарысу, Шу, Сыр бойы ?аза?тарыны? да к?йі белгілі, ?ран салып, ту к?терсе? со?ы?нан еруге дайын. Хиуа ханыны? ?иянатына шыдама?ан Адай, Тама, Табын, Ш?мекей, Жаппас, Шекті рулары найзаларын жала?датып, ?ан ж?тып ол отыр.
?азір бас к?теруге е? бір ?олайлы кез. ?иянат жанын жеген б??ара ?ура?ан ш?п т?різді, от тисе болды-а? лап етіп б?кіл Сарыар?аны, Сыр бойын, Жайы?, Ма??ыстау, ?стірт даласын алып кетуі ?ажап емес.
Абылай ханны? ?ай ?атынынан тара?ан ?рпа?ын алса? да, тастай берік, ?йымшыл. ?сіресе ?асым т?ре ?лы-?ызы: Есенгелді, Саржан, К?шік, М?са, Кенесары, Наурызбай, ?біл?азы, Кенесарыны? апасы батыр Бопай, оларды? балалары ??дайменді, Ержан, Иса, ?ош?арбай, ?білпейіз. ?асымны? інісі Дайырды? балалары Т?ті, ?ті, Сатыбалды, оны? баласы ?алдыбай, б?рі ?зен ?айда ??йса, тамшы да сонда ??яды дегендей, ?лкені ?айда бастаса, ?згесі со?ынан еруге бар. На?ыз бір ?ялы к?кжал ?ас?ырлар тобы дерсі?. Тек аталас К?шік ?ана боз?кпелеу. ?кесіні? айт?анына тек ?атігез бауырларынан ?оры??анынан ?ана к?нетіндей. Бір биеден ала да туады, ??ла да туады, бір шіріген ж?мырт- ?а кімді б?лдірер дейсі? дейді ішінен Кенесары.
А?а алдына т?су ?асым т?ре балаларыны? арасында?ы д?ст?р емес, с?йтсе де а?алары Саржан мен Есенгелдіні? ?ылы?ына Кенесары т?сінбейді. «Несіне Ташкент ??шбегісіні? алдына барып тізе б?кпек? ?ас д?шпаннан тіленіп не табады олар? ?асты? аты ?ас, сені? дос емес екені?ді Ташкент ??шбегі білмей ме, басы?ды име. Одан да ?з керегі?ді ?зі? к?к найзаны? ?шымен, а? білекті? к?шімен тартып ал. Сонда ?ана жауы? сеніменен санасады, ал ?олы?ды жайып, тізе б?ксе?, сені ол ??л санайды. ??лды? тілегін кім орында?ан? Жо?, билік ?зіме тиер болса, б?ны? бірін де істемеймін. Не болса да д?шпандарыммен алысып ?лемін. А?аларыма да соны айтам… Тек ?здері сау ?айтса екен!»
Кенесары та?ы да ой?а шомды.
«Абылайды? жолын ?уу — б?кіл ?аза?ты? басын ?осып, ?ш ж?зді билеу деген с?з.
?ш ж?зді билеу — с?лтан атаулыны ая?ы?а жы?ылтып, ?біл?айыр, С?меке, Н?ралы, Б?кей, Сер?азы, У?ли ?рпа?тарын ?зі?е табындырып, барлы? ?аза?ты аузы?а ?арату. ?ш ж?зді? баласын ?ойдай ?ргізіп, ?озыдай к?гендеу. Сонда ?ана Абылай ханны? ?алма? ?йелі Хочадан ?рбіген ?рпа?тарыны? ежелгі арманы орындалады. ?аза? еліні? жаудан жерін, еркіндігін ?ор?ау мен ?ш ж?зге ?асым т?ре балаларыны? ?кімін ж?ргізу — ?азір бір тілек, бір ма?сат. Ал осы тілек, осы ма?сатты? орындалуына е? ?олайлы кезе? б?гінгі кезе?. ?зіні? т?уелсіздігін ?ор?ау?а к?терілгелі т?р?ан халы?, егер бастай білсе? ханды?ты, ?ш ж?зді билеуді са?ан ?зі алып бергелі т?р?ан жо? па?!»
«Б?дан былай ?арай м?ндай с?тті кезе? тумауы м?мкін. Россия патшасы, ?о?ан, Хиуа ханды?тары т?різді жауларымыз халы?ты? е?сесін мы?тап т?рып бір т?сіріп тастаса, ?ызба ?анды ?аза? ?айтадан бас к?тере алмайды.
Жо?, б?гінгі к?н — е? ?олайлы к?н. Т?уекел не болса да ай?асты бастау керек! Біра? ай?асты ?ай т?стан баста?ан ж?н?! ?ш д?шпанны? ?айсысыны? бізге сал?алы т?р?ан шыр?ысы берік, е? алдымен соны ?зу керек!».
Кенесары енді ?аба?ы ?арс жабылып, ?зіні? ?ой?ан с?ра?ына шешім іздеп ой те?ізіне біржолата с??гіді. «?о?ан мен Хиуа хандары мейлінше тас ж?рек, же?ілсе? ?ан?а бояйды, ?арама?ында?ы аз?антай ?аза?ты т?гелімен ?ырып тас- таудан тайынбайды. Ал Россия патшасы ондай емес. Кейбір ?анішер шенеунектері болмаса, ?алы? б??араны аты-ж?ні жо? ?ыра бермейді. О??а байлап, Сібір айдаса тек бетке шы?ар жа?сыларын ?ана айдайды. ?лкен ж?рт с?йтіп ?ашан да ке? пейілін танытпай ?алмайды. Ал ?о?ан, Хиуа ханды?тары ше? Б?лар ?ор?ау ?ас?ыр т?різді. Жан кетіп ?лексеге айналса?, ?лексе?ді де талай береді. Тек ?оры??андарын ?ана сыйлайды. Олар?а бой к?теріп, к?ш жина?анда ?ана тиісу керек. Егер ?лде?алай ондай к?н туса аянып ?алу?а болмайды. ?о?ан мен Хиуа ?здері ?ыр?ан он мы?дай ер азамат ?шін жауап берсін. Ау?анстан?а, Персия?а к??дікке сат?ан ?аза?ты? ?ыз-?атындарыны? ?ар?ысыны? азабын тартсын.
Кенесарыны? со?ысты е? алдымен Россия патшалы?ымен бастауды ?алап алуына бас?а да себептері жо? емес. Патша солдаттарыны? бекініс, зе?бірек, карабин штуцерлері болса, ?аза?ты? дали?ан жалпа? даласы бар. Егер ты?ылар жы??ыл, жы?пыл сайы к?п болса, ?ыр ?оянын арлан тазы да ?стай алмайды.
