алатындарын білдірді.
К?ш ?оз?ал?алы к??ілі ?обалжып келе жат?ан Кенесарыны? енді е?сесі к?теріле бастады.
Екінші б?лім
І
К?н с?улесі т?ндіктен т?гіле т?ссе де, ?ара?ткелді? а?а с?лтаны ?о?ыр??л- жа ?лі т?р?ан жо?. А? мамы? ??с т?секті? ?стінде ?ос жасты??а к?міліп ?алы? ой?а кеткелі к?п бол?ан. Бір мезет ?о?ыр??лжа аунап т?сіп шал?асынан жатты. Енді мойылдай ?ап-?ара кішкентай к?здері д?л т?сында?ы сырлы уы??а ?адалып, мысы?ты? м?ртындай т?ксиген сирек ?асы едірейе ?алды. ?амшыны? ала?анындай жалпа? келте м?рны пысылдап, кебежедей жуан ?арны дем ал?ан сайын к?теріле т?сіп ыр?-ыр? етеді. Салпы ерінді аузын ?иса?дата шайна?анда сарш?на?ты? ??йры?ындай жі?ішке ?зын м?рты едіре?-едіре? ете ?алады. Б?л жат?аны кіші то?алы Зейнепті? жеті ?анат а? отауы. ?й іші салтанатты; жерге т?гілдіре т?селген ?ырмызы ?ызыл т?кті кілем, т?рде ?ызылды-жасылды ?а?ылтырмен ?рнектелген ?шекейлі ?ос санды?ты? ?стіне керегені сірестіре жина?ан ш?йі к?рпе, ??с жасты?… Есікке таман оюлы сырлы кебеже, екі жа? боса?ада с?ндік ?шін іліп ?ой?ан то?ыз ?ара ??ндыз, то?ыз ?ара т?лкі. Табалдыры?та ?ара ?ылшы?ты екі ?ас?ыр терісі жатыр…
А?а с?лтан ?азір к?йлек-дамбалша?. Дамбалыны? ке? бала?ы тізесіне дейін т?рілген. Ыш?ыры мен к?йлегіні? салпылда?ан етегіні? ?р жерінде кеуіп ?ал?ан ?ан к?рінеді. О?ан ?ымсынар ?о?ыр??лжа жо?, тыш?ан к?зін кейде ж?мып, кейде ашып ?алы? ой?а шомуда.
А?а с?лтанны? ая? жанында оны? б?йендей жуан ж?нді ж?п-ж?мыр балтырын сипап, былтыр ?ана т?скен, тор?а мен жібекке малын?ан б?лдіршіндей жап-жас б?кселі, ты?ыршы? кеуделі, кіші то?алы Зейнеп отыр. Ол к?міс ж?зік, алтын са?ина сал?ан мырты?тау сауса?тарымен байыны? борпыл б?лшы? етті балтырын шымши у?алайды. Шымшиды деген ??р аты, бір жерін ауыртып алмайын дегендей, ж?й ?шейін б?рай сипайды. Бетінде не ?уаныш, не реніш белгісі жо?, бір тамыры б?лк етпей т?нжырап ?ал?ан. Тек найзадай с?йір ?зын кірпіктерін к?теріп, ?о?ыр т?рені? етегі мен ыш?ырында?ы ?ан?а к?ген к?зі т?сіп кеткенде ?ана, бар?ыт ?аба?ы с?л шытынап, піскен б?лдіргендей томпи?ан еріндері б?ртия ?алады. Біра? жас то?алыны? ?андай к?йде отыр?анына к??іл аударар ?о?ыр??лжа жо?, шытырман ой?а шомып кеткен.
«Абылай ?рпа?тарынан мені? нем кем, дейді ол ішінен, ата?ым ба, ба?ым ба, д?улетім бе? Олар сия?ты мен де Шы??ыс ханны? ?улетімін. ?лы бабам Орта ж?зді? ханы С?мекеге ?ыры? мы? жыл?ы біткен. Б?дан ж?з жылдан астам б?рын Кіші ж?зді? ханы ?біл?айыр Россия патшасына ба?ынам деп хат жаз?анда сол жылы Орта ж?зді? ханы мені? атам С?меке де хат жаз?ан. Тек патшаны? ?арама?ыма алдым деген Указы шы??анша д?ние салды… Орта ж?з содан кейін барып Т?ркістаннан келген Сабала??а — ?білманс?р?а ау?ан жо? па? ?з ?кем ??дайменді с?лтан?а да отыз мы? ?ара к?к пен к?ре? бітті емес пе… ?білманс?рмен ханды??а таласу?а ?уаты жетпесе о?ан ол айыпты ма? Мені? ?кем ??дайменді ?абылан болса, ?білманс?р — Абылай айда?ар еді. Айда?арды? ?абыланды же?уі ?ажап па? Біра? Абылай айда?ар болса да ??дайменді ?абыланды ж?та алмады. С?меке ханны? ?рпа?ы деп Омбы генерал-губернаторы ?немі араша т?сті. Соны? ар?асында ата мекен жерімізді де, ?арама?ында?ы ?алы? ар?ынды да ??дайменді ешкімге берген емес- ті.
Ба? деген к?йкентай ??спен пара-пар, ?ай жерде жем болса, со?ан ?онады. ?кеме бітпеген д?реже ма?ан бітті. Б?кіл ?ара?ткелге а?а с?лтан боп Абылайды? балалары емес, мына мен, ??даймендіні? ?о?ыр??лжасы сайландым! Ал д?улет десе?, мені? д?улетім кімнен кем? Жиырма мы? ?ыла? мен бараным бар. Тек салы?ты аз т?леу ?шін ?а?аз?а он екі мы? деп к?рсеткем. Сегіз мы? жыл?ымды жасырып ?алдым. Б?кіл Россияны? ?азынасын иемденген патша а?- зам?а сегіз мы?нан т?сер пайда ма?та?анда бір к?нгі салтанатты ?она?асына жетер. Ал ма?ан… Сексен жыл?ы сегіз ауылды? игі жа?сысын сатып алу?а жарайды».
«??гіме сексен жыл?ыда емес, елді билей білуде ?ой. Мені? ?ызметіме а? патша да, Омбы генерал- губернаторы да риза. Ал халы? ше? Халы? деген бір кеще жас бала, оны алдай алса? бол?аны, со?ы?нан ере береді… Мені? сол ?асиетім ?ой, осы уа?ыт?а дейін ж?ртты уысымнан шы?армай келгенім?»
?о?ыр??лжа б??ара алдында ?зіні? ?адірін к?теретін істерін ойына т?сіргелі сы?сита ж?м?ан к?зін ашып алды. Ж?зінде т?каппарлы? пайда болды. Кенет к?зі ая? жа?ында отыр?ан то?алына т?сіп кетті. «?алай ?ызы?пассы?, деді ол ішінен, ?бден піскен б?лдіргендей ?ой мына то?алды? т?рі… Бала таппа?анды?тан ба екен, дене бітімі ?лі былтыр?ы жа?а т?скен ?алпында?ысындай. Тек б?ксесі шы?ы??ырап, кеудесі к?терілі?кіреген бе, ?алай… Т?нде мені? кетіп ?ал?аныма ?кпелегендей де кейіп бар ?ой ?зінде… Ой, т?йірі, ?атын ?кпесі бие сауым?а жете ме, бауыры?а басып, бір умаштаса?… ?лде соны к?тіп отыр ма?.. Онда..» ?о?ыр??лжаны? бойында ?ызу сезім кенет жар? ете т?сті де, ?п-с?тте с?не ?алды. «И?-и?, деді ол та?ы да ішінен, мен ж?рт?а аз жа?сылы? істедім бе? 1834, Жыл?ы жылы Мамыр айыны? он то?ызында а? патшадан б?зау терісіне м?р бастырып, ?аза?тан солдат алмаймын деген ант ?а?азын ?келгенімді былай ?ой?анда, патша а?замны? мені? ?тінішім бойынша биыл?ы Тауы? жылы К?кек айыны? бесінде жіберген Указыны? ?зі не т?рады?!»
?ткен Мешін жыл?ы ?ыс ?атты болып, Бал?ашты? ар?ы бетінде малын айдау?а к?шіп келе жат?ан Кенесарыдан жас?анып, Ар?ада тебінге ?ал?ан А?мола ?кірігіні? ж?з ?ыры? мы?дай ?арасы ш?п жетпей ж?т?а ?шыра?ан. Оны? ?стіне а?пан — ?а?тарда Ташкент ??шбегісіні? ?ара?шылары ж?деп отыр?ан біраз ауылды шауып, Есіл, Н?ра ?аза?тарыны? шаруашылы?ы ?бден к?йзелген.
Жа?а устав бойынша А?мола ?кірігі ?аза?тары осы биыл?ы Тауы? жылынан бастап жаса? т?леуге тиісті болатын. Ж?ртты? к?йін к?рген ?о?ыр??лжа, салы? жинау ?иынды?ынан ?ашып, бар халы?ты? атынан салы?ты К?кшетау, ?ар?аралы ?кіріктерімен ?атарласа, екі жылдан кейін т?леуді ?тініп ?а?аз жаз- ?ан. Б?л ?а?азбен ?оса кешкі серуеніне мінсін деп Бірінші Николай патшаны? ?зіне арнап мойны ?удай иілген алты а?боз ар?ыма? жіберген.
Ар?ыма?ты? с?лулы?ына риза бол?ан патша, А?мола ?кірігіні? ?аза?тары ?ыр?ыншы жыл?а дейін салы?тан босатылсын деген арнаулы Указын шы?ар- ?ан. Б?л Указ ж?деп ?ал?ан ж?ртты? к??ілін к?терумен ?атар а?а с?лтан ?о- ?ыр??лжа?а ?зге с?лтан, билерді? алдында ?лкен абырой ?перген. ?о?ыр??лжаны? осал кісі емес екенін ?зге ж?рт та т?сінген. Б?рын ?ы?ыр ?арап ж?рген кейбір ауылдар енді ?ара суы?тан ы?та?ан к?терем ?озы-ла?тай ?о?ыр??лжаны? ?олты?ына кіре т?скен. А?а с?лтанны? міндет етіп отыр?аны осы жайт.
«Япырмай, деді та?ы да ішінен ?о?ыр??лжа, ?ткен жыл?ы ?ысты? орасан ?атты бол?аны есіне т?сіп, ?ысты? осындай боларын есепші Жар??ла? ?арт айт?анда неге ??ла? ?оймадым? ?ара малды алыс?а айдай алма?анмен, жыл?ыны Баянауыл жа?ына ?ткізіп жіберуге болатын еді ?ой. Есепші Жар??ла? ?арт алдына малта т?різді ?зен жа?асыны? жылтыр с?р тастарын ж?йіп ?ойып: «Міне к?рді?із бе, а?а с?лтан, деп еді ?ой, егерде Маусым мен ?араша айларында Мерген ?ауыс ж?лдызы мен Егіз Зауза ж?лдызы ?атарласа к?рінсе ?ыс ауыр болады. ?азір ?араша, Маусымда Мерген мен Егіз ?атар к?рініп отыр. Сен Т?я?ты? ?ызы ?айнысаны алар жылы да осындай бол?ан. Ол жылы Жылан еді ?ой, ?азір Мешін… М?ндай ауыр ?ата? ?ыс отыз жылда бір со?ады. ?апы ?алма деген еді ?ой. Артынан жауырыншы Д?кір білгір де ме?сіз ?ара ?ойды? от?а к?йдірген ?у жауырыныны? сызы?тарына ?арай отырып, «жеті халы?ты? та?дырын, сол жеті халы?ты бас?аратын жеті патшаны? ажалын, к?ні б?рын болжай алатын ?ара басты ?ара ?ойды? ?у жауырыны айтуына ?ара?анда биыл?ы жыл Мешін жылы, Мешін жылы к?ні ?а?ар?ан, бораны а?ыр?ан ауыр жыл, — биыл ж?т жылы болар» деген.
?о?ыр??лжа м?ртынан к?лді. «Жар??ла? есепші мен Д?кір жауырыншыны? тілін алма?аным ?андай д?рыс болды. Оларды? дегенін істеп, жыл?ыны тау тасала?ан шы?ыста?ы елге айда?анымда, ел м?ндай апат?а ?шырап, патша Указы шы?ып, абыройым к?терілмес еді ?ой. Жарат?ан алла б?ны?а да ш?кір, ж?з ?ыры? мы? мал ?ырылса, биыл?ы жылы ж?з ?ыры? мы? т?л туар. Ал ж?рт к?зінше ?адірімді к?теретін м?ндай патша а?зам Указы ?р жылда шы?а бермес. Б?л ата? — мені? абыройыма та?ыл?ан бір жа?а алтын те?ге емес пе».
?о?ыр??лжаны? ?аба?ы кенет тікірейе ?алды. «Апат демекші, апат келе жат?ан т?різді ?ой, айлакер болса? ??тылып к?рші енді осы апаттан?!»
«И?, шешелеріні? жатырынан найза ?стап ту?ан, Абылайды? ?анды бала? ?рпа?тары бір жа?ынан бастары алынып жатса да, т?убе етер емес.
