ойна?тай кірген ?ара жор- ?асына т?сті. Мойнында дорба секілді сала?та?ан бірдемесі бар. ?ара жор?а жемге ?йренген мал. Бекініс ішіндегі ??ды?тардан су ішпейді. К?к Есілді? к?к тол?ынын ж?зіп ж?ріп сусындауды ?дет еткен. ?ор?ан сыртында?ы ?зенге ?зі барып, ?зі келеді. ?о?ыр??лжадан б?тен жан?а ?статпайды. Ол бекініс ?а?пасына о?ырана кіріп, да?дылы жем жейтін астауына ?арай т?рт ая?ын шалыс тастап, ыр?ала а?ып келе жатыр. Міне а?а с?лтан есігіні? алдында?ы жем астау?а келіп т?ра ?алды. «Мойында?ысы не с?мды?» деп ?о?ыр??лжа ауыр денесін іркілдете ?оз?ап, ?ара жор?аны? жанына жетіп барды. Кенет ?н бойы дірілдеп кетті. Атыны? мойнында?ы ?лкен кенеп дорбаны? ішінде ?арбыз секілді домалан?ан бірдеме бар, ?аны сыртынан сор?алап жерге тамып т?р…
?о?ыр??лжа беліндегі л?кет пыша?ын суырып алып, дорбаны? жібін кесіп жіберді. Дорба жерге г?рс етті. Денесі дірілдеп кеткен ?о?ыр??лжа дорбаны? бір б?рышынан ?стап сілкіп жіберді. Топ етіп одан адамны? басы т?сті. К?зі шарасынан шы?а аларып, тістері а?сия ?ал?ан. Бір ?ртынан ?ап-?ара болып кеткен тіліні? ?шы к?рінеді. Сір? балтамен шап?ан болу керек, мойын омырт?асы шорт ?зілген. ?ызыл ?ан ?р жерде бетін алып, жа?а ту?ан ?озыны? елтірісіндей ?ара ?ош?ыл б?п-б?йра шашына ?йыса жабыс?ан… ?о?ыр??лжа а?-та? боп тесіле ?арап еді, тани кетті, баласы Шы??ысты? басы екен.
Бол?ан уа?и?а?а енді ?ана т?сінген ?о?ыр??лжа к?зі ?арауытып ??лап бара жатып:
— Т?ра т?р, Кенесары, сені? Сызды?ы?ны? басын д?л осылай алды?а тарт- пасам, атым ?о?ыр??лжа болмасын! — деуге ?ана тілі келді.
Жо?, Шы??ысты? басын кескен Кенесары да емес, оны? сарбаздары да емес, К?місті? ?кесі ?бдіуа?ит шал еді. ?о?ыр??лжа жал?ыз ?ызын ?ор еткен т?ні, бар шо?пытын ?ара лашы?ыны? ортасына ?йіп, астынан от ?ойды да, та? ата К?місі мен ?йелі екеуіні? ?олынан ?стап ауылдан беті ау?ан жа??а ?ашып шы??ан. Іс б?лай бет алар деп к?тпеген ?о?ыр??лжа н?керлері со?дарынан ?у?анша б?лар ?амысты к?л жа?асына жетіп, таптырмай кеткен. ?бдіуа?ит ?йелі мен ?ызын Кенесары жаса?ына к?шіп бара жат?ан бір ша?ын ауыл?а ?осып жіберіп, ?зі кейін ?айт?ан. Ж?регін удай ашыт?ан ашу, ыза, ?орлану к?зін ?арауыттырып, денесін оттай ?ртеген. А?ыл-ойын, бар сезімін тек «Кек! «Кек алу!» деген арман ?ана билеген. Шерменде жан осыдан б?тен шешім таба алмады. Ыза ?стінде о?ан б?дан арты? ?ділетті, д?рыс шешім жо? т?різденді. ?о?ыр??лжаны ?лтіріп, ?шін алса арманынан шы?атындай болды. Осындай т?уе- келге бел бу?ан ?бдіуа?ит итіне шейін ?зіне таныс Зейнеп то?алды? аулы сыртын торлай бастады. Біра? к?зеті мы?ты то?ал ?йіне таяй алма?ан. Бесінші к?ні, к?зет кеткен т?ні — та?ы а?ды?ан. Ойда жо?та ауыл сыртында екі салт атты пайда бол?ан. Біреуі Шы??ыс еді. ?бдіуа?ит бірден таныды. Жанында?ы серігін Зейнепті? отауына жіберіп, Шы??ыс ?зі хабар к?тіп, сай т?бінде жатып ?алды. Сір?, ?кесі кетісімен то?алды? ?йіне тікелей бару?а ж?рексінген болуы керек… Б?ны? б?рін ?бдіуа?ит к?ріп отырды. Бес к?ннен бері ?олынан дым келмей, ызадан ?бден к?зі ?арауыт?ан, ?кесі мен баласыны?, баласы мен то?ал шешесіні? арасында?ы к?пті білмейтін сорлы, «?о?ыр??лжаны? баласы мені? баламнан арты? па, ол мені? баламды ?ан ?ыл?анда мен оны? баласын неге аяймын» деп, к?зі ілініп кеткен Шы??ысты? ?асына сыбдырын шы?армай келіп айбалтамен мойын т?сынан ?ос ?олдап кеп ?р?ан.
Сол к?ні та?ерте? енесінен жетім ?алып, ??лынынан ?зі еміздікпен асыра?ан ?ара жор?аны Есілден су ішуге келген кезінде еппен ??р-??рлап ?стап алып, Шы??ысты? басы салын?ан дорбаны мойнына та?ып ?оя берген. ?зі Кенесары еліне ?арай асы?а ж?нелген.
?о?ыр??лжа ?ш к?н жер ??шып жатып, баласыны? денесін ел-ж?рты боп ?абірлегеннен кейін бір-а? т?рды. ?йтсе де Шы??ыста?ы ?шін жауыны? алып бергеніне ол іштей риза еді, біра? а?айын-ту?ан?а сыр бермей, ?ара жамылып кай?ы тарт?андай жетісін берді де, Кенесары ?олымен кездесу ?рекетіне кірісіп кетті.
ІІ
Кенесары бір ?иын м?селені шешерде ?алы? ?аба?ын ?арс жауып, бір ?олымен исфа?ан семсеріні? сабынан ?стап, темір тор?а ?амал?ан жолбарыстай а? орданы? ішін кезіп, ерсілі-?арсы ж?ре, к?п ойланатын. М?ндай кезінде с?лтанны? сырт бейнесі шынында да жолбарыс?а ??сас ?а?арлы болатын, желкесі к?дірейіп, ?ткір к?здері ?деттегісінен г?рі ?ызара т?сіп, тірі жан?а тіл ?атпай, с?стана ?алатын: Осындай ашулы-ойлы ша?ында оны? ?стіне ешкім батып кіре алмайтын, ?йткені ол б?л кезде жайшылы?та?ыдай емес, адам к??іліне ?арамайтын ?атал келетін…
Кенесары б?гін де осындай жа?дайда еді. Полковникті? погоны та?ыл?ан о?алы к?гілдір мауыты шапанын желбегей жамыла салып, екі са?аттан бері а? орданы? ішін адымдай ерсілі-?арсылы кезіп ж?р.
Кеше Сыр бойынан хабаршы келген. Ол «М?деліхан ?зі ?гей шешесі Ханпадшайыммен к??ілдес екен, осыдан бір б?ле тумаса нетсін» деген. Ж?не Бегдербекті? ?улиеата?а ауысып, уа?ытша Ташкент ??шбегі боп Л?шк?рді? ?зі та?айындал?аннан бері, о жа?та?ы ?аза?тарды? к?йіні? б?рын?ыдан да нашарланып кеткенін айт?ан. Кенесарыны тол?ыт?ан осы хабарлар ма? Жо?, олар емес. Б?л хабарлар с?лтанды ?анша еле?деткенмен, ?зірге тек шы?ып келе жат?ан ши?ан т?різді. Жарылатын кезін шыдай к?туге бар. Оны? бар ойы осы арада, ?зіні? б?гін шешетін м?селесінде. Егер оны д?рыс шешсе, ба?ыны? жан?аны, абыройы к?терілгені. ?азір со?ынан ерген елу мы? ша?ыра?ты? ?стіне, ерте? та?ы елу мы? тіпті ж?з, ж?з елу мы? ша?ыра?ты? ?осылуы к?міл… Ал д?рыс шеше алмаса былтырдан бері жанын салып жина?ан ж?ртыны? к?з алдында ?мітін а?тама?аны… Онда ерте?нен бастап, со?ынан ерген елді? тарай бастамасына кім кепіл? ?аза? топырлап шауып келе жат?ан жыл?ы т?різді, егер жау алдынан шы?ып ?ркіте ?алса кейін ?арай лап беруден тайынбайды. Онда оны а?ыл да, сойыл да то?тата алмайды…
Сонды?тан со?ынан ерген ж?ртты ондай к?йге ?шыратпау керек, ай?ай сап делебесін ?оздырып, шап?ан ?стіне шап?ызып, кездескен ор, ойпаттан секіртіп ?ткізіп, ?арсы келген жауды жапыртып кеткізу керек.
Кенесары жігіттері осы уа?ыт?а дейін, Ташкент пен ?ара?ткел, ?ызылжар арасында?ы керуендерді талап, ыр?ына к?нбеген кейбір с?лтандарды? аулын шауып, Чириков пен Карповты? жаса?тары секілді патша ?скерлеріні? ша?ын топтарымен ?ана ?а?ысып келді. Ал ерте?нен бастап ?лкен ай?ас?а шы?па?, патша ?скерлері мен Россия?а берілген ?аза? с?лтандарына ?арсы майдан ашпа?. Ол с?йтуге міндетті, ?йткені со?ынан ерген ж?ртты? к?кейкесті арманын, м?ддесін еске алатын мезгіл жетті, ?йтпесе жер- суымызды, еркіндігімізді ?ор- ?аймыз деп ма?ына топтал?ан б??ара елді? к??ілі суйи бастауы м?мкін. ?ара ?аза?ты? б?дан к?ткені ел шабу, керуен тонау емес, ?лкен іс, халы?ты? іс.
Кенесары б?л майданды ашпастан б?рын, патша ?скерімен таласты со?ыссыз шешпек боп ?олдан келген амалын ая?ан жо?. Ма?айына а? патшадан з?бірлік жеген ж?ртты жинаумен ?атар, м?мкін, к?ннен- к?нге к?бейіп жат?анымызды к?ріп бізбен санасар деген ?мітте де болды, Омбы басты?тарына хат ?стіне хат жолдады.
Е? а?ыр?ы хатын ол Шу мен Сарысуды ?ыстап шы?ып, Сарыар?аны? бел ортасы ?ара?ойын ?ашырлы?а к?шіп келген со?, Батыс Сібір генерал-губернаторы Горчаков князь?а 1838, я?ни ?аза?ша Ит жылы, мамыр айыны? басында жаз?ан. Оны То?тыны? Табылдысы мен ?азан?апты? К?шінбайы деген ?зіні? екі сенімді адамы ар?ылы жолда?ан. Хатты? мазм?ны мынадай еді:
«М?ртебелі ?лу? господин жанарал-губернатор хазратл?ріна[6]
Абылай ханны? ?рпа?ы Кенесары ?асым ??ылынан ?арызнама.
Сізді? а?зам хазр?тлары?ыз?а ма?л?м ?ыламыз, шунки мені? тілегім екі патшалы?ты? хал?ы да тынышты?та ?мір с?ру еді, біра? та сізді? адамдары?ызды ?з жа?ыма шы?арып алды деп сіз ма?ан к?м?нданатын к?рінесіз. Мені? айтып отыр?аным мынау: бізді? бабамыз хан Абылай?а тиісті жерлерде сіз дуан салдырды?ыз ж?не ?аза? хал?ынан алым-салы? аласыз, с?йтіп бізді ?ыспа??а салып отырсыз. Біз б??ан риза емеспіз ж?не алым-салы? т?леп сізді? ?арауы?ызда т?ра алмаймыз. Бізді? басымыз?а ту?ан к?н Ресейді? басына туса сендер ?андай к?йде болар еді?дер? Сонды?тан бізді? жай-к?йімізбен санасулары? керек.
?рине, мен Баянауыл, ?ар?аралы ??м А?мола ?аза?тарын ?зіме ?осып алдым, ?лі де болса хал?ымды ?з жа?ыма ?оса берем деген ниетім бар; алайда ?аза? хал?ы б?рын?ыша ?з алдына ел болып ?мір с?рсе тіпті жа?сы болар еді, сонда ?ана сіз де, біз де тыныш ?мір с?ре алар едік.
Мені? естуімше, сіздер бізді ?о?ан ??м Б??ар ханды?ынан айыруды к?здейтін к?рінесіздер. Біра? олар м?сылман за?ы бойынша бізді ?ор?ау?а міндетті.
Екі ел тыныш, бейбіт ?мір с?рсе б?рінен де сол жа?сы болар еді. Біра? дуанбасылары ел арала?ан кезінде сияз?а деп сылтауратып ?аза?ты? жа?сы ат, жа?сы киім-кешектерін алатын к?рінеді. Бізді? м?лкімізді талан-тараж?а салу?а тыйым болсын деген патша а?замны? за?ы бола т?рса да, дуанбасылары ?аза?тарды?
