??лды? кезімні? ку?сі болып, бетіме шіркеу келтіреді деп, ажалдан аман алып шы?ып, ерлік жол?а ?айра?ан Ораз ??лды ?з ?олымен бауызда?ан. ?з ?кесі ?асым т?ре анасынан ?олына ?ан ше?гелдеп ту?ан. Осы ?шеуіні? ?рпа?ы Кенесары кімді аяйды? Ел билеймін деген адам?а кейде жазы?сыз ажал жазы?ты ажалдан ??нды. «Адамды аяу — ?лсіздікті? белгісі» деп ??ады ол.
?азір Кенесары ?шірап туралы ойлап т?р?ан жо?. Сол ?шірапты? айт?анын ?алай пайдалануды а?ыл?а салуда, оны толы?тыра т?суде…
Кенет сы?ырлап есік ашыл?андай болды. Кенесары жалт б?рылды. «Ойымды б?з?ан ?андай ж?рек ж?т?ан жан?!» Б?йбішесі К?німжан екен. «Б?се, б?тен адам батып кіре алмаса керек еді». Ой ?стінде отыр?анда ?зі ша?ырмаса тірі пендені? Кенесары ордасына кіруге ?а?ы жо?. Б?л — ?лі хан болма?ан с?лтанны? осы бастан ?зін ?згеден ерекше ?стай баста?ан д?ст?рі. Б?л салтты К?німжан ?ана б?за алады.
Еріні? т?нерген ?аба?ынан оны? ашулы екенін а??ар?ан К?німжан, еркелей к?ліп:
— Т?рем-ау, ?лгі… ?алай деп атап е?… — деді. — Ке?ес деп пе е? батырлар бас ?осатын жиынды… Сол Ке?еске келген батырлары?ны? ?зі?ді к?тіп отыр?анына бие сауымдай мезгіл болды… Бармайсы? ба?
Кенесары ойын б?лместен басын изеді.
— Барайы?…
Кенесары мен К?німжан тіркестіре тігілген «Ереуіл ке?ес ?йі» деп аталатын ?ос а? боз ?йге кіргенде, с?лтанны? батырлары мен а?ылг?й серіктері тегіс жинал?ан екен. М?нда Наурызбай, А?ыбай, ??дайменді, Кіші ж?зді? Сыр бойында?ы Табын тарауынан келіп ?осыл?ан бойсапат тобыл?ы к?ре? ?зын м?ртты Б??арбай, Аты?ай руынан шы??ан алша? кеуделі балуан Басы?ара, Алтай руыны? ата?ты батырлары Жанайдар мен Т?лебай, Кіші ж?зді? Есентемір руынан шы??ан жас Байтабын батырлар бар. Олардан бас?а ?арындасы Бопай, Кенесарыны? ?зімен тетелес інісі ?біл?азы с?лтан, Нысанбай а?ынмен дізелес есікке таман ?ойыл?ан ?аза?ы д??гелек столды? жанында ?олына ?ауырсын ?алам ?стап б??арлы? ?ожа, ?зын бойлы, ары?, ?ош?ар м?рын Сида? Оспан?лы, Польшада ереуілге ?атысып жер аударылып келген, ?аза?тар Ж?сіп деп атап кеткен а?сары, к?гілдір к?зді Иосиф Гербурт деген а?ын жігіт отыр. Со??ы екеуі Кенесарыны? хатшысы болып ?ызмет істейтін. Б?лардан жо?арыра? т?р?ан ке? ма?дайлы, а? ??ба келген ойлы к?зді мы?басы татар жігіті Ягуда ?лы ?лім. Боса?ада, т?рені? ?ыры? адамнан ??рал?ан ?арауыл жаса?ын бас?аратын, ауыл Батырм?рат деп ат ?ой?ан, ?аза?тан ?йел алып ?аза? болып кеткен баш??рт М?лкет баласы Кішік пен Наурызбайды? шабарманы ?аш?ын орыс солдаты Николай Губин т?р. ?йдегі адамдарды? ішінен Ереуіл Ке?есіні? м?шесі емес тек Ж?сіп, Бопай, Батырм?рат, Николай. Біра? б?л т?ртеуі де ереуілге шын берілген адам бол?анды?тан Кенесары оларды м?ндай ?лкен м?жілісті? біреуінен де ?алдырмайды.
Кенесары кіріп келген кезде ?йде отыр?андарды? б?рі ?ол ?усырып орындарынан т?регелді. С?лтан т?жім етіп амандасты да ?зіні? жасыл туыны? астында т?р?ан, ?стіне жібек т?кті с?нді б??ар кілемі жабыл?ан т?рдегі ?лкен санды??а барып отырды. ?згелер де малдас ??рып жастарына ?арай ал?а-?отан жай?аса бастады.
— ?ш ж?зді? ардагер батырлары, — деді — Кенесары ж?ртты сынай к?з тастап, — ?олымыз?а найза ?стап, ат?а ?он?аннан бері бір к?н тынышты? к?рген жо?пыз. Со?ы?нан ерген ж?рт та сондай. Ал елім, жерім деп к?терілген біраз ?аза? баласы ?азір жаз?ыт?рым?ы тасу?а дайын дариядай кемеріне жетіп, д?ш- пан?а ?арсы шабу?а т?р. Б?л — жаудан ?ш алу?а е? ?олайлы ша?. Енді со?ымыздан ерген ж?ртты уа?-т?йек ай?аспен ?уре-сарса??а сала берсек, абыройсыз ?алатын т?ріміз бар. «Жау ?айда?» деп ?олына т?кірініп отыр?ан ерлерді? к??ілін суытуымыз к?м?нсіз. Сонды?тан халы? м?ддесінен шы?у ?шін біз А?мола бекінісіне ?арсы аттануды шештік.
— Д?рыс, — деп отыр?андар с?л ?оз?алып ?ойды.
— Шабуыл?а шы?пастан б?рын, бір-екі ауыз с?збенен жалпы жа?дайымыз- ?а ??іле ?телік. — Кенесары аспай-саспай мойнын Иосиф Гербурт?а б?рды, — Ж?сіп, мына батырлар?а жауды? биыл жазда бізге ?андай ?иянат жаса?анын ?ыс?аша ?ана естіртіп ?т, — деді.
Ж?сіп орнынан т?регеліп ?олында?ы ?а?азын о?и бастады.
— Бізді? б?л к?терілісімізді а? патша генералдары б?за?ылы?, ел тонаушылы? деп есептейтін к?рінеді. Омбы болысыны? басты?ы генерал Талызин ?зіні? берген н?с?ауында шекарада т?ртын басты бекіністерді? б?ріне де к?рделі жаса?тар шы?арылсын дейді. Ж?не б?л н?с?ауында: «Сендерді? бар міндеттері? Кенесары ?ара?шыны ??ртып, к?шіп кеткен болыстарды кейін ?айтару» деп б?йырады. Осы н?с?ауды орындау ?шін бізге ?арсы бірнеше арнаулы жаса?тар шы?ты.
— Оларды? істеген басты-басты ?ылмыстарын айт, — деді Кенесары.
— Атаман Лебедев баста?ан бес ж?з солдатты жаса? осы жылы маусым айында Тор?ай ?зені мен Ж?нт?ре-Керубе бойында к?шіп ж?рген ?арпы?, Темеш руыны? ауылдары мен Саржан с?лтанны? ауылын шауып, т?рт ж?з адамды ?лтіріп, ж?з адамды ?стап ?кетті. Оны? ішінде Баянды би бар.
Кенесарыны? к?зі с?р?ылттанып, ?аба?ы т?ксиіп:
— Та?ы? — деді.
— А?а с?лтан ?о?ыр??лжа мен войсковой старшина Карбышев бас?ар?ан бес ж?з кісілік жаса? шілде айында Айыр??мда к?шіп ж?рген К?шік с?лтан мен Сида? мырзаны? ауылдарын шауып, жиырма бес еркек, сегіз ?йел, жиырма бір ?ыз баланы о??а ?шырып, сексенге таяу адамды т?т?ын етіп алып кетті. Оны? ішінде…
Кенесары жауар б?лттай т?неріп кеткен.
— Жетеді, — деді ол ашуын ?зер басып, — ал біз ?андай ?айрат к?рсеттік? — Сида? мырза, соны айты?ыз,
С?лу м?ртты, биязы ?имылды Сида? ?ожа орнынан асы?пай т?рды да:
— Біз де есемізді жіберіп жат?ан жо?пыз, — деді ?олында?ы ?а?азына ?арап т?рып: — А?тау коменданты войсковой старшина Симонов шы?ар?ан бірнеше уа? отрядтарын ??ртты?, к?птеген ?ару- жара?ты ?ол?а т?сірдік! Войсковой старшина Симоновты? ?зі бізбен бір ай?ас?анында он тапанша, то?ыз мылты?, он ?ш ?ылыш, жеті, найза, т?рт ж?з то?сан бес мылты? о?ын, т?рт ж?з то?сан тапанша о?ын тастап ?ашты. ?азір бізді? ?олымызда осындай ?рыстан т?скен ж?з елу мылты?, то?сан тапанша, екі ж?з он ?ылыш бар. Кенесары батыр баста?ан ?олды? ?а?ары ?сіресе хал?ын сат?ан с?лтан, билерді? ауылдарына тігілулі. Биыл?ы жылды? жеті айыны? ішінде орта есеппен м?ндай жа?дайда ?ол?а бір миллион сомнан астам мал- м?лік т?сті.
— Соны? б?рі тек с?лтан ауылдарынан ?ана тонал?ан ба?
— Жо?, б?ны? ішінде ?стал?ан керуендерді? м?лкі мен патша ?ызметіндегі тілм?ш, пристав, урядник секілді шенеуніктерді? ж?не А?тау бекінісіндегі адамдарыны? да мал-м?лкі мол.
— Орыс ?арашекпендерінен ?анша а?ша кірді? — Кенесары тесіле ?арады.
— Аз?антай. Бар бол?аны ж?з сом?а жетер-жетпес, онда да ?ар?аралы ма?ынан..
— Д?рыс, — деді А?ыбай Кенесарымен ??рдасты?ын пайдаланып, еркін с?йлеп, — жазы?ы жо? орыс м?жы?тарын шабуды? ?ажеті ?анша. Б?дан бізге зияннан бас?а т?сері жо?, б??араны бос?а ?шіктіріп аламыз.
— Ж?н, — деп екі-?ш батыр басын изеді.
Кенесары ?ндеген жо?.
— Негізгі ?лес хал?ын сат?ан а?а с?лтан, ел тонап ж?рген саудагер, патша ?ызметкерлерінікі, — деді с?зін ?айта жал?ап Сида? ?ожа. — Бір ?ана ??дайменді балаларыны? аулынан жиырма мы? жыл?ы ?уып алды?. ?азір с?йг?лік ж?йрік мінбеген бірде-бір сарбаз ?алмады.
Кенесарыны? иіні к?теріле т?сті.
— ?о?ыр??лжа Омбы?а жаз?ан хатында бізден он екі мы? жыл?ы алынды депті ?ой…
Сида? ?ожа м?ртынан к?лді.
— Енді не десін? ?о?ыр??лжа ?аза?ты? ?ара б??арасы т?гіл, генерал-губернаторларды? ?здерін де алдап ж?рген саудагер, патша єызметкерлерінікі, — деді сЈзін бес мы?нан асса а?а-с?лтандар?а да салы? салатын бол?ан со? ??дайменді балалары барымыз он екі мы? жыл?ы деп к?рсеткен. Ал біз тайлы-тая?ына дейін айдап алды? десек, ар?ы т?бекте ?лі де ?ш мы?дай кіле? а? ша?ала асаулары ?алыпты. А?ыбай батыр сол жыл?ыны ?уып ?келуге Кенеке?нен ?ашан р??сат болады деп к?нде с?райды…
Кенесары байсалды жауап берді.
— Ар?ы т?бек бізден шал?ай… ?зірге оны ?оя т?ры?дар, ?азір бас?а шаруалар да жеткілікті. Та?дыр жазса алыс?а кетпес.
