Арыстан?а ?бден тісін ?айрауда еді. Шабыл?ан ауылдарды? обалы да, жыла?ан кемпір-шалды?, ?атын- баланы? к?з жасы да осыны? мойнында деп ойлайтын. Адамы о??а ?ш?ан кейбір ер ж?ректі жігіттер Арыстаннан кек алатын к?н болар ма екен деп кіжінетін. Біра? ?немі патша жаса?ымен бірге ж?ретін Арыстан оларды? ?олына т?се ?оймайтын. Ал расында Арыстанда жер к?рсетуден бас?а еш жазы? жо? еді. Ол бірде-бір адамны? ?анына орта? емес-ті. Сонды?тан ?зін б?лендей айыпты санамайтын. «Біреу малымен, біреу жеріменен к?н к?реді. Ал мені? к?н к?рер нем бар? Жал?ыз атты кедеймін. Мейлі, ж?рт ?алай ойласа олай ойласын, есек ??йры?ын жуса? да мал тап дегендей, земтемірлерге жол к?рсетіп к?німді к?рсем оны? несі айып. Мен істемесем м?ны бас?а біреу істейді» деп ойлайтын ол. Арыстанны? м?ндай жол?а т?суіне ?зі кін?лі болса да, Кенесары оны сатыл?ан санап, егер ?олыма т?ссе басын алармын, ?згелерге ?лгі болсын деп ?лде?ашан шешкен.
?сті-басы ?ан-?ан бол?ан шо?ша са?алды т?рымтайдай кішкентай ?ара кісіні екі адам екі жа?ынан ?олты?тап ?йге алып кірді. О? жа?ында ?ара?лек — Кенесарыны? бас жендеті. Б?л ?р сауса?ы жа?а ту?ан баланы? білегіндей, сала ??лаш кеудесіні? ж?ні к?дедей, салпы ерін, кірпік ?а?пайтын мысы? к?з, аяушылы? дегенді білмейтін ?атыгез, алпамсадай ?ара кісі. ?рлы? істеп ?ол?а т?сіп, Соза?ты? бір байы дар?а аспа? болып жат?ан жерінен Кенесары сатып ал?ан. ??нына бір ?ара?шыдан тартып ал?ан жетектеп келе жат?ан ?ара ?легін берген. Мыл?ау ?ры аты-ж?нін айта алма?ан со?, ж?рт оны ?зіні? ??нына берілген т?йені? атымен байланыстырып ?ара?лек деп атап кеткен. ?лек десе ?лектей. Шуда к?кіректі, т?йе тірсек бір алып. Атына денесі сай. Оны? ?стіне ?зін ажалдан аман алып ?ал?ан Кенесары?а жан-т?німен берілген. Иесі шаш ал десе, бас алады. Айт?анын екі етпейді ж?не с?лтанны? ?мірі д?рыс па, б?рыс па ол жа?ында шаруасы жо?, «?ожам айтты мен дайын» бір но?ай. Кенесарыны? ымынан ойын т?сінеді.
Тая?тан ая?ын ?зер с?йреткен Арыстанны? сол жа?ынан ?олты?та?ан Ожар. Б?л келгелі де ай?а таяп ?ал?ан, Сейтенні? ?зе?гілес серігі, Тайжанны? жал?ыз ?ызына ?йленіп, аба?тыдан ?ашып шы??ан Ожарды Кенесары ??ша?ын жая ?арсы ал?ан. Отау тігіп, алдына мал салып берген. Б?л жа?сылы?ты? есесіне ол келгеннен со? к?н ?тпей жатып… жылпы? сары С?мен ар?ылы ?о?ыр??лжа?а Кенесарыны? ?арама?ында ?анша сарбаз барын хабарландыр?ан. Б?гін та?- ерте?нен бері де Кенесары ордасында болып жат?ан м?жілісті? жайын біле алмай ?бден мазасы кеткен. Мы? басы, ж?з басы батырларды? тегіс келгенінен, б?л м?жілісті? тегін м?жіліс емес екенін іштей сезген. ?анша білгісі келгенмен, алыстан торла?аны болмаса, жа?ын бару?а біреу-міреу кім екенімді сезіп ?алар деп к??ілі дауалама?ан. Осындай к?йде ж?ргенінде сойыл?а жы?ылып ?ол?а т?скен Арыстанды ауыл адамдары бір ?араша ?йге ?амап ?ой?анын естіді. Ол енді ?шіктіре с?з тастап, ж?рт?а Арыстанды Кенесары ордасына апаруды? керек екенін айтады. Онда?ы ойы Кенені? к?зіне т?сумен ?атар, ы??айы келсе, м?жіліс жайын а?дау. «Кім біледі, біреу болмаса біреу абайламай бір с?з айтып ?алар. Зирек жан?а о да жеткілікті». Арыстан Кенесарыны к?рісімен, е? со??ы к?шін жинап, е?ірей ая?ына жы?ылды.
— Жаздым, жа?ылдым, Кенесары. К?нім ?шін жер зерттеуші земтемір орыс- тар?а ж?н к?рсеткенім рас. Бір жол?а кешір. ?мір ба?и ??лы? болып ?тейін.
Кенесары сазар?ан ?алпынан ?згерген жо?. ?анын ішіне тартып, тіпті с?рланып алды. Ол ая?ына жы?ылып жат?ан Арыстан?а ?арамастан:
— Елін сат?ан адам, жыл?ы ішіндегі ма??амен те?. ?зге жыл?ыны сау алып ?алу ?шін о?ан аяу болмас?а тиісті. ?кім біреу-а? — ?лім!
«Хал?ы?ны? ?амын ойлар болса?, е? алдыменен оны? бірлігін ойла» деп ішінен Ж?сіп, «опасыз?а Кенесары д?рыс ?кім айтты».
«?атал, ?йтсе де ?ділетті».
Біра? б?л не? ?зге батырлар ?деттегідей Кенесарыны? шашбауын к?теріп неге «д?рыс» деп бастарын ш?л?ымайды? Б?рі бірдей неге т?мен ?арап ?ал- ?ан? А?асыны? айт?анын т?мар т?татын Наурызбайды? ?зі де неліктен т?нжырап кетті?
Ж?сіп та?дан?андай ?йдегі адамдарды? бетіне та?ы бір к?з тастады. Ешкім басын к?терер емес. ?здері ?лім жазасына б?йырыл?андай ?аба?тары т?сіп кеткен.
«?ажап халы?, деді ішінен та?ы да Ж?сіп, майданда кездессе жаудан ?ор?у, немесе оны аяу дегенді білмейді. Ал айыбын мойнына алып ая?ына жы?ылса, ?анды кекті ?асы болса да кешіргісі келіп т?рады. ?андай ?лкен, абзал ж?ректі ж?рт. Б?рын ату?а о?ы жо? боп ж?рген Арыстан ?олдарына т?сіп еді, оны? са?алды басымен жасын сор?алатып кешірім с?ра?ан т?рін, кенет аяп, ажал?а ?и?ылары келмей т?р. ?кімін ?зге ж?ртты? ?остама?анын Кенесары да сезген т?різді. Енді не істер екен?»
Кенесары т?нжырай ?ал?ан батырларыны? бетіне к?зін бір салып ?тті де, ?аба?ы б?рын?ысынан да т?ксие т?сіп, ?олымен Арыстанды ме?зеп:
— ?азір, осы арада ал мынаны? басын, ?ара?лек! — деді зілді ?нмен.
Ж?рт б?рын?ысынан бетер т?нжырай ?алды. Біра? Кенесары?а ?кімі? д?рыс емес деуге ешкімні? де батылы бармады. ?остама?анды?тарын сазар?ан т?рлерінен ?ана а??артып отыр. Ал с?лтан серіктеріні? ойына т?сінсе де, бір айтып ?ал?аннан кейін, ?зіні? абыройын са?тап, кесімінен ?айтар емес.
«Д?рыс, — д?рыс, — дейді ішінен Ж?сіп, осылай ?атал болса? ?арама?ы?да?ылары? да т?ртіпке, ?депке ?йренеді. Айт?анынан ?айтпайтын ?олбасшы ?ашанда жауынгерлері алдында абыройлы».
Кенесарыдан ?міт ?зген Арыстан а?ын енді басын к?теріп, тізесінен отырды. «?лсем де адамды?ымды жо?алтпай ?лейін» дегендей бойын жинап, ?стіндегі киімін ж?ндеп Кенесары?а ?арады. ?лкен б?йда пыша?ын жала?татып, тама?ынан орып жіберейін деп, жанына келіп, са?алынан ?стай берген ?ара?лекті? ?олын ?а?ып жіберіп:
— Мені? ?аныма жерік болса? ішерсі? ?лі-а?, с?л шыдай т?р, — деді. С?йтті де Кенесары?а та?ы да ?арады. — Дат, та?сыр! Бас кеспек бол?анмен, тіл кеспек жо? деген. Т?ре, бір ауыз с?зге м?рша бер.
— Айт даты?ды.
?ара?лек те т?сініп кейін шегінді. Арыстан ?анатын сілкіп ?омдан?ан ?шар ??стай, с?л бой т?зеп алды да, екі к?зі жаудырап Кенесары?а ?арап ?н шыр?ап ?оя берді.
Кенеке, жа?сы к?рсе? ?арашы?мын,
Жек к?рсе? де ?зі?ні? алашы?мын.
Ата?а алты ?атын алып берген
Аты?ай ?арауылды? баласымын.
Кенесары «болды» дегендей ?олын к?терді.
— Аталы с?зге арсыз то?тамас. Абылай атама бабаларыны? істеген жа?сылы?ын алдыма тартты ?ой, ?оя бері?дер, — деді.
Ба?анадан бері ?ндемей т?р?ан батырлар кенет жадырап, бір дауыстан:
— Уа, п?ле, міне аталы с?з! — десіп шулап ?оя берді.
«?андай а?ылг?й жан еді, деді ішінен та?ы Ж?сіп, ел билейтін серіктеріні? де к??ілін таба білген ж?н. А?ылшындар «патшаны патша істейтін патша емес, жанында?ылар» деп тегін айтпа?ан ?ой».
Біра? Ж?сіп Кенесарыны? мейлінше ра?ымсыз жан екенін білмейтін. ?азір босатылып т?р?ан Арыстан а?ын, с?лтанны? б?йры?ы бойынша, ?ш к?ннен кейін «ат теуіп ?лтіріпті» деген ла?аппен ?ара?лекті? ?олынан ?аза табатыны д?л осы с?тте оны? ойына м?лде алма?ан іс еді. Сондай-а? Кенесарыны? ?ол?а т?скен солдаттар?а да бірден ?атты келмейтіні ?з жа?ына шы?ару саясаты екенін Ж?сіп к?п ай ?ткен со? барып бір- а? т?сінді. Ал ал?аш?ы кезде м?ны с?лтанны? ке?пейіл, а? к??ілдігінен деп ???ан-ды.
Т?ре шешіміне риза бол?ан батырлар сырт?а шы?ты. ?р?айсысы ?зіні? ат?осшысы ?стап т?р?ан атына ?арай беттеді.
Байтабын мен А?б?кен сонау Елек пен Ыр?ыз ?зеніні? бойынан ?ара?ойын ?ашырлыда?ы Кенесары ?скеріне келіп ?осыл?алы, Байтабын Наурызбай жаса?ына, батыр ?ыз А?б?кен Бопай тобына берілген. Байтабын мен А?б?кен ?осылады екен деген сыбыс болатын, біра? неге екені белгісіз, б?л сыбыс сол сыбыс ?алпында ?ала беретін. «Біз ?осыламыз», — деген с?з ?ызды?, немесе жігітті? аузынан шы??ан емес, екеуі а?алы-?арындастай сыпайы с?йлесіп ?ана тілдеседі. М?ндай мінездеріне ?арап кейбір ж?рт «б?лары несі?» деп та?данса да, а?ыл?а сал?ан ба?да біреулері «Б?тен елде ж?рген со? ?ымсынатын шы?ар, ?з елдеріне бар?ан со? да уа?ыт жетер», — дейтін де ?оятын.
Наурызбай ?йден шы??анда е? алдымен апасы Бопайды? атын ?стап т?р?ан шаша?ты найзалы, еркекше киінген ?ызды к?рді. А?б?кен еді б?л. Ол батыр Бопайды? ?рі ?асында?ы серігі, ?рі ат?осшы н?кері. Наурызбайды? ж?регі кенет д?рсілдей со?а ж?нелді. А?б?кенді ал?аш?ы кездестірген к?ннен бастап кіші
