екі зе?бірекшіні Кенесары сарбаздары ар?анмен тартып ?кетіп, б?ларды? к?ші тіпті азая т?сті. ?о?ыр??лжа мен ?арап?шы? халдарыны? м?шкіл бола баста?анын сезіп не істерге білмей ?бден сасып т?р?ан кездерінде солт?стік ?а?паны? лапылдап жанып жат?анын к?рді.
Бесіннен ?те ?ртене баста?ан ?а?па а?ашы екіндіге жетпей жанып болды. Енді темір ?оршаулар саудырап жерге т?сіп, ?ор?анны? солт?стік жа?ыны? жиырма ??лаштай жері ??ірейе ?алды. ?ауіп ?ай жа?та екенін к?здері к?рген ?о?ыр??лжа мен ?арап?шы? осы ?а?паны? ?арсысына дереу ??м сал?ан ?аптардан кедергі істетіп, отыз карабін мылты?ты солдатты сол ?аптарды? тасасына отыр?ыздырды.
Ба?анадан бері ??р сада? тартып, мылты? атып, алыстан тиіп-?ашып ж?рген Кенесары сарбаздары да, енді ?амал?а кіруді? м?мкіншілігі барын к?рді. Б?рі бірдей лап ?ою?а ?а?паны? алдында?ы жол жі?ішке, жау бар зе?біректерін, ?аруын осы ара?а ме?зер болса, топырлап шап?ан ж?рт бос?а ?ырылады. Осыны ойла?ан Кенесары, ?рысты? т?йіні шешілетін жерге ?зі келіп:
— ?айсы? барсы? ж?з адамменен бекініске кіретін? — деп ай?ай салды.
Атын ойнатып Басы?ара батыр шы?а келді.
— Жолы? болсын! — деді Кенесары. ?зге батырлар?а да: жау к??ілін б?ру ?шін, сендер де бекіністі? жан-жа?ынан о? жаудыры?дар деп б?йырды.
Басы?ара батыр Кенесарыны? ризалы?ын алысымен ?зіні? мы? ?скерінен та?дап ж?з сарбазды б?ліп алып, жау ?амалына ?арай лап ?ойды. ?зі ат жалын ??шып, ер ?стіне е?кейе жатып алды. Астында?ы кер т?белі ?алы? ш?пті бауырлай ?ш?ан ??с т?різді. Со?ынан ??йындата ш?быр?ан ж?з сарбазы. Басы?араны м?ндай шапша? ?имылдайды деп солдаттар да ойлама?ан болуы керек, мылты?тарын о?тап кезенгенше, Басы?ара сарбаздарын со?ынан ш?бырта, бекіністі? ішіне кіріп те ?лгірді. ?а?паны? д?л ?арсы алдында?ы ?йілген ?апшы?тан кер т?белін секірте ?тіп, ?арама-?арсы келіп ?ал?ан бір-екі солдатты кеспелтек сойылмен доптай ?а?ып ?айта орал?анында, ?зын бойлы ?ара б?жыр солдат орнынан ?шып т?рды да, мылты?ын шапша? кезеп Басы?араны д?л к?кірек т?сынан д?лдеп атты. А??ал батыр сауытсыз еді, «?ош бол елім» деп ат ?стінен с?йретіле біраз жер барды да, сыл? етіп ??лап т?сті.
?ол баста?ан батырларыны? о??а ?ш?анын к?рген ж?з жігіт кейін ?арай шаба ж?нелді.
?аш?ан жау?а ?атын да ер, со?дарынан атыл?ан о? б?ларды? да он ша?тысын алып ?алды.
Шегінген тобырды? со?ынан иесіз ойна?тап шы??ан Басы?араны? кер т?белін к?ргенде Кенесары шыдай алмай:
— Тастама?дар Басы?ара батырды жау ?олына! — деп т?л?асы б?лек к?к буырыл бестісін ойната ?мір беріп, ешкім шы?паса ?зім шабайын деп ы??ай- лан?анша, ?амыс ??ла?, б?кен сан, б?кіл Ар?а?а ?йгілі «ортеке» атал?ан с?йг?лігімен Т?лебай батыр, ж?рттан сытылып шы?ып жеке сала берді. Б?л кезде Кенесарыны? ?асында ?зге батырларды? еш?айсысы да жо? еді. Наурызбай да, А?ыбай да, Б??арбай да б?тен шепте болатын. Екі ж?з ?адамдай жерде жеке кетіп бара жат?ан Т?лебайды к?ргенде Кенесарыны? ?зі де шыдай алмады. К?кбурылды? ?стіне тік т?регеліп т?ра ?алып «Абылайлап» ?амал?а ?арай ??йындата ж?нелді. К?кбурылды? ?стінде ажалдан ?оры?пай т?регеліп шауып бара жат?ан Кенесарыны к?ргенде ?згелері де орындарында т?ра алмады. «Абылай!», «А?ыбай!», «Аты?ай!», «?абанбай» деп ?рандап бекініске лап ?ойды. Ай?ай-шудан жер сілкінеді. К?н батып ?ара к?ле?келеніп бара жат?ан кез еді. Та? с?ріден н?р татпай к?ні бойы Кенесары сарбаздарымен екі жа?тан алыс?ан ер ж?рек солдаттар да, енді шыдай алмады, біртіндеп шегініп ?й-?йді тасалап атысу?а м?жб?р болды. ?йтсе де белдесіп келгенде ?апта?ан сойыл, сы?сы?ан найза ?оя ма, т?н ортасы аумай А?мола бекінісіні? ?скері же?ілді. Тек ?ара т?нді пайдаланып аз?антай ?скерімен ?о?ыр??лжа ?арап?шы? бекінісіні? Есіл жа?та?ы ?а?пасынан ?ашып шы?ты.
Же?іске мастан?ан ?атігез жауынгерлер ?ор?ансыз ?алы? ?ой?а тиіп ?ан?а ??ны??ан аш ?ас?ырлардай, ж?ртты? жазы?ты-жазы?сызына ?арамай, т?ні бойы ойран салды. Таланба?ан м?лік, был?анба?ан абырой ?алмады. ?андай ?рыс болса да е? алдымен б?ліншілікке ?шырайтын халы?. Б? жолы да солай болды. Жылама?ан бала, боздама?ан ана жо?. Б?л ?ыр?ын тек та? ата ?ана толас- тады.
С?йтіп Кенесары сарбаздары А?мола бекінісіні? ?йлерін тегіс ?ртеп, ?ор?анын ??латып, жермен-жексен етіп, орларын топыра?пен бітеп, кешегі Шы?ыс Сібірді? отаршылы? ?амалы т?р?ан жерді тып-типыл етіп, ерте?іне ?айтадан ?лытау?а ?арай шегінді.
Осы жолы А?мола бекінісін алуда еткен ?а?арманды? ?айраты ?шін Кенесары Т?лебайды Жеке батыр атады. К?п кешікпей А?ыбай, Наурызбай, Б??арбай, Жеке батыр баста?ан Кенесары сарбаздары А?тау, Ортау бекіністерін алды.
Зе?бірек пен карабинді, а?а с?лтан мен старшинды же?уге болатынын к?рген, ?зірге ?ндемей келген кейбір рулар енді Кенесары ордасына ?арай а?ыла т?сті. Кенесарыны? абыройы да, ?адірі де артты. Біра? жан аямас ?аталды?ы к?п елді ?зінен ?ркітті. Алайда со?ынан ерген батырлары оны ?лт ?а?арманына айналдыру?а тырысты. Ал Кенесары ?зі болса «Аяз, ?лі?ді біл, ??мырс?а жолы?ды біл» дегендей, ?лі де а? патшамен шын белдесіп к?ресуге к?шіні? жеткіліксіз екенін жа?сы т?сінді. Енді ол б?ла? ??йры? т?лкі ?улы??а салып патша солдаттарымен жата-жастана ?рысып, ?аза?ты? ереуілге ?осылмай жат- ?ан бас?а руларын ?зіне тарту?а кірісті.
ІІІ
А?мола бекінісінен айырыл?ан т?ні ?о?ыр??лжа ?ар?аралы ?кірігімен шектес Есілді? Ертіске ?арай б?рылар т?бегіндегі Зейнеп ауылына беттеген. Кенесарыны? к?терілісі дами баста?аннан-а? о?ан д?т беріп отыр?ан жер-суынан айырыл?ан ?алы? елді? ?а?арынан сескеніп шын к??ілмен ?осыл?ан Азнабай балаларынан бас?а да Едігені? Шо?ы, К?шікті? Шорманы, Шорманны? М?сасы, Сандыбайды? Ердені, Д?зені, Сайдалыны? А??ош?ары секілді Ар?аны? мы?ды айда?ан бірнеше шынжыр бала?, ш?бар т?с байлары Кенесары?а «Біз сендер жа?ындамыз» деп жал?ан ниет білдірген. Тіпті сол патша отаршылы?ына мойын ?сынып, шен алып, шекпен киген с?лтан т??ымдарыны? кейбіреулері Кенесары?а ?осылып кеткендей болды. У?лиханны? екінші баласы ?білмамбет (М?мке) Кенесары?а еріп, жоры?та ?аза тапты. Т?рсынханны? Сарманы «?ара ?аза?тан шы??ан К?шенні? Т?рлыбегін а?а с?лтан ?ойды?» деп а? патша?а ?арсы к?теріліп, ?асым балаларына келіп ?осыл?ан. Абылайды? ту?ан а?асы Жолбарысты? баласы ?ошай, У?лиханны? ту?ан інісі Шы??ысты? баласы Сартай секілді Абылай т??ымынан шы??ан бірнеше с?лтандар Кенесары жа?ына бірден ау?ан… Осындай аласапыран кезде, артында с?зін ты?дар елі бар, Ар- ?ынны? биі Шегенні? М?сасы, ?ыпша?ты? биі Жа?быршыны? Бал?ожасы секілді табанды бай, би, с?лтандар болмаса, «Кенесары малымды айдап алады» деп ?оры??андары, уа?ытша болса да ереуілшілерді жа?та?андай к?рінген, Ар?адан А?мола а?а с?лтаны ?о?ыр??лжа?а с?йеніш болар тек ?ар?аралы а?а с?лтаны Жамантай, Аман?ара?ай а?а с?лтаны У?лиханны? Ай?анымнан ту?ан баласы Шы??ыс, Баянауыл а?а с?лтаны Абылайды? Маманы орнынан алын?аннан кейін, ?арадан шы?ып осы Баянауыл?а а?а с?лтан бол?ан Т?рсынбайды? Боштайы, К?кшетауды? а?а с?лтаны Аты?айды? А??ал руынан шы??ан мы?ды айда?ан ?арато?аны? сот?ар Зіл?арасы мен ??см?рын т?сында?ы Ашамайлы Керейді? баукеспе ?рылар ?ста?ан, бы?ы?ан бай Есеней.
Б?ларды? ішінен ?сіресе ар?а с?йері, жері жа?ын ж?не ?о?ыр??лжаны? ?айын-ж?рты Т?укені? ??сбегі мен Жамантайы. Б?ларды? т?бі — Ар?а?а сі?іп кеткен Ора? ханны? баласы Б?кей с?лтанны? немере- ш?берелері. ??сбек пен Жамантай жайылым?а, билейтін елге, а?а с?лтанды??а таласып ?зара к?нде ?ырылысып жат?анмен азуы алты ?арыс ?о?ыр??лжаны к?йеу санап екеуі бірдей жа?ын т?тады. Жас то?ал Зейнеп Т?укені? е? кенже ?ызы. А?мола ?кірігіне ?о?ыр??лжаны? ?андай беделі ж?рсе, ?ар?аралы ?кірігіне Т?уке балалары Жамантай мен ??сбекті? де сондай беделі бар. Сонды?тан да ?о?ыр??лжа Зейнеп пен баласы Шы??ысты? арасында?ы о?и?а жанына ?анша батса да т?релерді? ескі д?ст?ріне салып, жас то?алын т?ркініне к?шіре алма?ан. ?з басына ?ауіп т?нген осынау аласапыран кезде Т?уке балаларымен шатысуды ?ажет деп таппа?ан. ?асым т?ре к?кжалдарын же?іп алсам, со да мені? та?ияма тар келмес деп ?зіне-?зі ж?бату айт?ан. Оны? ?стіне т?ре т??ымы бір ?ке-шешеден туып, бір емшектен с?т ембесе, біріні? ?ызын, ?арындасын бірі алып, к?йеуі ?лсе оны? ?кесіне немесе а?асына тиіп шатысады да жатады. ?ара ?аза?тай ?йел м?селесінде «?ят», «обал», «ата жолы» деп ар-намысты сылтаулап т?рт та?андап жатып алмайды, ?ашан да болса бос белбеу, к?йлек етегі же?іл, сыпырма, боса? келеді. Сонды?тан да ?алы? ?аза? арасына Б??ар жырау айт?ан:
?атын алма т?реден,
?атын алса? т?реден:
Еркегі болар жау жанды,
?р?ашысы — ер жанды, —
