А?ыбай тез ашуланса да, тез ?айтты. — Ж?, ?ышыма?ан жерімді ?асымай жайы?а отыр!.. Ал ?отан а?ды?ан ?ялы б?рідей, тізе ?осып ?айда бара жатырсы?дар?
— Масан атам Б?кей т??ымымен ??дандал ?ой. Ыр?ыз бойында?ы на?ашыларымыз?а бара жатырмыз…
— ?рине, ата?ны? с?лтан т??ымымен ілік-шатыс бол?анына сен кін?лі емессі?, — деп келе жатты да А?ыбай кенет с?зін бас?а жа??а б?рып жіберді. — Жолай К?рібай ?артты? аулына со?ты? ба?
— Со?тым.
— Со?са?, бол?ан ?анды уа?и?аны к?рген шы?арса??
— К?рдім.
— К?рсе?… Ол сені? Жамантайлары? секілділерді? ісі.
— ?алайша? Ол ауылды шап?ан Ордан шы??ан «к?рі ?ылыш» тобы деп еді ?ой.
— Сонда жендеттерге жол сілтеген кім? Жамантай т?різді елін сат?ан Ахмет правительді? адамдары. Осы ауылды? би, а?са?алдары.
Аздан кейін А?ыбай батырды? с?зінен Есіркегенні? т?сінгені мынау болды: Кенесары Ор ?аласынан войсковой старшина Лебедев бір мы? то?ыз ж?з солдатпен Тор?ай бойына шы?у?а дайындалып жатыр деген хабар алады. К?п кешікпей с?лтан?а ты?шылары ар?ылы Сібір мен Орынбор губернаторларыны? шекарасында отыр?ан Кенесары?а тілектес ауылдар?а екі ж?з солдат шы?ты деген суы? с?з жетеді. Кенесары «солдаттар осы арадан ?теді-ау» деген ауылдар?а «егер олар к?рінсе бізге хабар бері?дер», — деп кісілерін шаптырады. ?азір ?здері отыр?ан ауыл, ?стерінен К?рібай ?артты? жайлауларына ?арай ?ткен ?ол туралы Кенесары?а хабар бермек т?гіл, к?п солдат ?айта оралып осы ауылда тыны?ып жат?андарында «солдаттарды к?рген жо?пыз» деп б?ларды алдайды. Артынан аны?ын естіген Кенесары ?а?арына мініп, бес ж?з сыпайын ?зі бастап келіп, осы ауылды шабады. «Б?лары? не, ?й?» — деп ?йден ж?гіріп шы??ан ?лгі бала жігіт, ат ?а?ып кетіп ?леді. Ал Кенесары орасан ?атігездік істейді. Ауылды? бас к?терер сегіз а?са?ал билерін ат бауырынан ?ткізіп ?рып ?лтіреді. Бар малдары мен отыз?а таяу ?ыз-келіншектерін, елуге жуы? жігіттерін байлап-матап алып кеше ?зіні? ордасына ж?ріп кетеді. Кектескен с?лтан, А?ыбай бас?ар?ан екі ж?з сыпайына ауылды? ?ал?ан ?атын-?алашын, шал-кемпірін тегіс осы арадан к?шіріп ?зіні? ?арама?ына айдап ?келуді б?йырады. ?йлерін жы?ып, ж?ртты? к?шуге ы??айланып жат?аны осы б?йры?ты орындау ?рекеті болып шы?ады.
Есіркегенні? ж?регі та?ы да удай ашып кетті. Оны? к?з алдына жа?а?ы ?араша ?йдегі сурет елестей ?алды. Хиуа, ?о?ан хандарынан, патша жендеттерінен шабылып, ?ан жыла?ан хал?ын к?ріп ж?регі бір ?ртенсе, ?аны бір ?аза?тан ?ан ?а?са?ан хал?ын та?ы к?ріп, ж?регі екі ?ртенді.
— Кенеке?е хабар бермеген ел билеген а?са?алдар делік, — деді ол даусы кенет дірілдеп кетіп, — оларды жазалау бір ретте д?рыс та шы?ар. Біра?, осыншама зар жылатар ?зге ?арапайым ж?ртты? ?андай жазы?ы бар?..
— Кенеке? олай ойламайды, — деді А?ыбай т?мен ?арап. — Бауырлас ?аза?ын ?ыру?а ?тіп бара жат?ан «к?рі ?ылышты» к?ре т?ра б?кіл ауылдан хабар берер бір еркек кіндікті шы?па?анына сенгісі келмейді. Б?кіл ауылды ?зіне ?ас к?реді. Сонды?тан К?рібай ?артты? ?шін Ахмет правительді? на?ашы ж?ртынан алып отыр. Мен б?ларды осылай шапсам, ?зге ж?рт к?рімнен ?ор- ?ып екіншілей м?ндай іс істемейді дейді.
— Сонда ?айда барса да ?ырылатын бір ?аза? екенін Кенеке? ойлама?аны ма? Б?л ел ?амын а?ыл?а салар кеме?герді? ісі ме?
— Кенеке? жау ?аза?ты? ?ырыл?анын жау солдаттарды? ?ырыл?анымен те? к?реді.
— ?зі?із де солай ойлайсыз ба?
— ?з басым ?ан майданда бетпе-бет келмесе ?арапайым елге ?амшы к?теріп к?ргем жо?. Ал бай т??ымы мен т?ре т??ымына деген м??гілік ?шпес ?шім бар.
— Кенеке? де т?ре т??ымы емес пе? О?ан да ?ші?із бар ма?
— Ж-о?, — деді А?ыбай с?зін созып. — Кенеке? ел ?амын ойла?ан адам, оны т?ре т??ымы деп санау?а болмайды. Ол жалпы ?аза?ты? жо?таушысы.
— Жо?таушысы болса мына жазы?ы жо? ж?рт?а істеп отыр?ан ?иянатына жол болсын! — Есіркегенні? к?з алдына та?ы да ?араша ?йдегі сурет елестеп кетті.
А?ыбай т?нжырай ?алды. ?зіне ермеген елге деген Кенесарыны? ?аталды?ы б??ан да, Байтабын?а да бататын. Біра? серіктікке опалы батыр «ісі ?иындалып т?р?анында ала ауызды? к?рсетуім с?кет болар» деп с?лтанны? ?ай ?ылы?ына болса да к?ніп ба??ан. Ал Байтабын сырын білдіріп ал?ан. М?ндайды кешпейтін Кенесарыны? ?атыгездігі ?зіне аян. А?ыбай жас батыр ?шін ?обалжуда еді. Есіркегенні? с?зі бітеу жарасыны? д?л ?стінен басты.
— Шыра?ым, — деді ол кенет к?рсініп, — сен бір ?иын сыр ?оз?ады? ?ой…
— Баланы? с?зі д?рыс, хабар бермеді?дер деп б?л ауыл?а бізді? істегеніміз ?атыгездік, — деді бір б?йірден с?л ?о?ыр?ай дауыс, — м?мкін хабар бергілері келген де болар, біра? ?оры??ан шы?ар? Кенеке?нен ?лді не, ?з билерінен ?лді не, ажалды? аты ажал, кімге болса да ?ор?ынышты.
Есіркеген дауыс шы??ан жа??а жалт ?арады. Ол енді ?ана сол жа?ында?ы к?гілдір к?зді а? сары жігітті к?рді. Киімі ?аза?ша бол?анмен т?рі орыс?а тым ??сас. Б?л Ж?сіп-Иосиф Гербурт еді.
Есіркеген Кенесары ?скерінде ?аза?тан бас?а орыс, баш??рт, татар секілді б?тен ?лтты? адамдары да бар деген с?зге б?рыннан ?аны? болатын. Сонды?тан ол:
— Сіз орыссыз ба? — деп с?рады таза орыс тілімен.
Ауыл жігітіні? орысша таза с?йлегеніне енді Иосиф Гербурт та?данды.
— Орыспен бауырлас ?лттанмын, — деді ол к?лімсірей.
— ?афу еті?із, — деді Есіркеген ?зін ?зі ?стай алмай, — егер ??пия болмаса, ?аза? арасында ?айдан ж?рсіз? ?лде т?т?ын болып ?ол?а т?сті?із бе?
Гербурт жымия к?лімсіреді.
— Жо?. Мені ?аза? арасына ?з ?лтымда?ыдай ?лтты? бостанды? арманы ?келді.
?й іші ?аза? жігітіні? Ж?сіппен бас?а тілде с?йлеп кеткеніне а?-та?. А?ыбай ішінен: «Б?се, Масан ?артты? орысша о?ып жат?ан бір немересі бар деуші еді, мынау сол болды. Д?у де болса тегін ж?рген жо?, ?стап алып ?зін Кенеке?е алып барайын ба?» — деді ол бір реттен, біра? б?л ойынан тез ?айт- ты. «Жо?, жо?, ?йтуім а?атты? болар. Ж?рт сыйлайтын Масанны? немересін ?ста?аннан жа?сы ат алмаспын. Алдынан жарыл?асын, ?оя берейін», — деп шешті.
А?ыбай босат?анмен Есіркеген бірден ж?ріп кетпеді. Жа?а?ы орыс пішіндес жігітпен тілдескісі келді. Иосиф Гербурт та м?нымен с?йлесуге ??мар екен. Жолаушылар ас ішіп отыр?андарында ?зі келіп Есіркегенді ертіп, ауыл сыртына шы?ып кетті. ?за? с?йлесті. Бірімен бірі ?бден танысты. Тек Иосиф Гербурт ?зіні? кім екенін айт?ан жо?, біра? ?аза? еліні? шын досы екенін жасырмады. Есіркегенні? жолай к?ргенін естігенде, оны? ?ам к??ілін ж?батып:
— ?аза? хал?ыны? ?зін ?зі са?тап ?алуда жал?ыз ?ана жолы бар. Ол Россия?а ?осылу, — деді. — Сені? к?ргені? Россия патшасыны? отаршылы? саясатын ж?зеге асыру?а шы??ан генералдарды? ісі. Россияда тек ?ана а? патша генералдары емес, сол а? патшадан зорлы?, зомбылы? к?рген ?аза? хал?ы секілді ?лы орыс хал?ы бар. Т?бі сол халы?ты? дегені болады. Ал ол халы? бостанды??а ?мтылуда. Сонды?тан Россия ж?ртымен бірігу б?л ?лкен прогрестік жол.
Есіркеген кенет Гербуртке б?рыла ?арады.
— Осы айт?андары?ызды Кенесары?а айтып к?рді?із бе? Ол не дейді?
— Шет жа?алап айтып к?рдім. Мен оны ал?аш?ыда шын ?лт к?ресіні? к?семі ме деп ??ып едім. Сондай ойда келіп ?осыл?ам. Біра? с?лтанны? ісі де, ?зі де ма?ан к?ннен-к?нге ж?мба??а айналып барады… Шамам келсе та?ы да бір рет с?йлесем, орынсыз ?ан т?гуді? ?ате жол екенін т?сіндірем… Ал алда-жалда айт?анымды ??ар болмаса, амал не, жолымыз екі айырылады….
Есіркегендер А?ыбай к?ші ?оз?алардан б?рын ж?ріп кетті.
Гербурт с?зі к?кейіне ?он?андай бол?анмен де, к?з алдынан ?о?ан мен Хиуа хандарыны? барымтала?ан, а? патшаны? жендеттері тала?ан, Кенесары шап?ан ?ш ауылды? ?ан жыла?ан суреттері кетпей ?ойды. Хиуа, ?о?ан, Россия а? патшасы, ?аза? с?лтаны — т?ртеуі т?рт жа?тан ?анды шо?парларын басына ойнат?ан сорлы хал?ыны? ??рып кетуге таяу т?р?ан та?дырын ойла?анда, ?н бойы ?ртеніп, к?кірегі ?арс айрыла ?ай?ы билеп, ?зін ?зі ?стай алмай толы?сып ат ?стінен ??лап кете жаздайды. «Б?л да?дарыстан ??тылар ?андай жол бар? Кім ?олын береді? Ба?ана?ы жігіт орыс хал?ы дейді. Біра? сол орыс хал- ?ы, сол жігітті? ?зі айт?анындай, те?дікке жетіп ?ол ?шын бергенінше, к?рінген жендет топтар К?рібай шалды?
