«Европа хабаршысында» ?ана ?аза? ?оз?алысы туралы ?ыс?а-?ыс?а хабарлар шы?ады. Россияны? шы?ыс б?рышында ?андай ай?астар болып жат?анын Европа елдері тіпті білмейді. Ал т?сінген адам?а б?л — кішкентай елді? трагедиясы. ?аза? жеріне енді б?рын?ыдан да ?лкен ?ай?ы келді. Ол ?ай?ы к?зден жас, ж?ректен ?ан боп а?ады. Кенесары ж?ртты Россия отаршылды? саясатына ?арсы к?теріп, а?ырында ?зі хан болды. Енді сол та?ымнан т?спеймін деп халы?ты ажал?а ?арсы айдап салады. Ал оны ?лі к?нге дейін еліні? ?амын ойла?ан кеме?гер деп т?сінетін ж?рт м?ны? со?ынан та?ы ере т?седі. М?ндай жа?дайды тарихта жал?ыз Кенесары пайдалана білген бе? Жо?, б?л талай ?а?армандарды? ?ай?ылы ?лесі. Наполеон да жа?анкездік ісін осылай баста?ан жо? па еді. Франция хал?ыны? революциялы? рухын пайдаланып, Бурбондарды ??ртты, роялистерді Франция жерінен ?уды. Б?дан арты? сол кезде революциялы? іс болар ма? Біра? артынан ?зі император болды. ?зіне жол аш?ан революцияны ?з ?олымен т?ншы?тырды. Кенесары да с?йтеді. Ерте? ?аза? жеріне шын ма?ынада хан бола ?алса, Горчаков пен ?о?ыр??лжаны? ?аза? хал?ына істегенін б? да істейді. Сонда Кенесарыны? ?оз?алысы ?андай ?оз?алыс? Россиядан ?аза?ты б?ліп алып, феодалды? ханды? ??ру ?шін к?рескен халы? тілегіне с?йкес емес кертартпа ?оз?алыс. Б?дан ?аза? еліне келер пайда жо?. Одан да ?аза? б??арасына Россия империясыны? ?ол астына кіру керек. Россия ?ол астына кіру деген с?з — орыс хал?ымен бір болу деген с?з. Келешегі де, ?ай?ысы да, ?уанышы да бір. Патша ?ысымшылы?ына да ?арсы тізе ?осып бірге к?ресе алады. М?дениетке де бірге жетеді. Ал Кенесары болса ?зіні? феодалды?-ханды? б?лшектенуімен ?аза? елін орыс хал?ынан ?за? уа?ыт?а б?лгелі т?р. Жо?, б?л жа?дайда санасы бар азаматтармен с?йлесу керек. Ел басына келгелі т?р?ан апат?а араша т?су керек».
Біра? Гербурт-Ж?сіп Таймаспен де, ?біл?азымен де, Сида? ?ожамен де тез кездесе алмады. Жо? жерден Кенесарыны? ?зімен с?йлесуге м?жб?р болды. Б?лар бір мы? сегіз ж?з ?ыры? екінші, Барыс жылыны? к?ктемінде кездесті. Кенесары ?ткен жыл?ы ?ара суы? к?зде Перовскийді? жарлы?ы бойынша ?о?ан жерінен ?айтып келген со?, жылда?ы ?деті бойынша ?алы? ?скерін елді-еліне таратты. ?зі аз?антай т?ле?гіт аулы мен т?рт жылдан бері бауыр бас?ан Тор?ай ?зеніні? жо?ар?ы са?асында?ы ?ыстауында ?ысты тыныш ?ткізіп шы?ты. Перовский мен Генске ?кпелегендіктен ?ыс ішінде олармен хабарласа ?оюды да ж?н к?рмеген. Біра? осы Барыс жылыны? басында Орынборда Генсті? ?йінде жетім балалар?а т?рбиеші болып ж?рген Алтыншаш?а жолы?ып ?айт?ан Байтабын суы? хабар ?келді. Патша а?зам жа?ында Перовскийді орнынан алып Орынбор ?скери губернаторы етіп генерал Обручевті та?айындапты-мыс. Байтабын; «Сір?, Генсті де босататын к?рінеді, ісін тексеруге жіберіпті», — деп келген. Б?л хабарды естісімен ?ыстан тыныш шы?у?а айнал?ан Кенесары т?сінен шошып оян?ан адамдай ?обалжи баста?ан. ?арама?ында?ы руларды? басшыларына ат шаптырып «?скерлерін жылда?ыдан г?рі ертерек, ?ар кетісімен, к?к шы?у?а ?арамай-а?, ?ара Ке?гірдегі Алашахан моласыны? жанына жеткізсін», — деп хабарландыр?ан. ?зі де с?рапыл со?арын сезген ша?аладай ?лденеге мазасы кетіп, бірт?рлі тынышсыздана т?скен. ?йткені б?лармен тіл тауып, бітімге келгелі отыр?ан Перовскийді патша а?замны? тегін т?сірмегенін сезген… Ж?не астыртын Орынбор?а жіберген кісі ар?ылы, Генсті? ?йінде анда-санда бас ?осатын офицерлерді? с?здерінен «Обручевті? Кенесары?а сенбейтінін» Алтыншаш та хабарла?ан. Б?рын Перовскийді? т?к-т?гімен ?зер ж?рген Горчаковты? енді б??ан шабуыл жасайтынын Кенесары бірден ???ан.
Осындай ?обалжуда к?кек айы ?те баста?ан кезде, Кенесары азыра? бой сергітіп ?айтайын деп ?асына ?зіні? батырларын ертіп А?са?ал т?бедегі то?ал ?йелі ?ыстауыны? ма?ында?ы ?алы? жы??ылды ?ырат?а а? аулау?а шы??ан. Б?лар жо?та, Батыс Сібір генерал-губернаторы жіберген есауыл Сотников бас?ар?ан ?скер ?ара Тор?айда отыр?ан К?німжан аулын шабады. Біраз малы мен екі баласын ?оса, К?німжанны? ?зін бас етіп, он адамды ?стап алып кетеді.
Б?ны естіген с?лтан а?нан ?айтып келіп, К?німжанны? аулын кім шап?анын біле алмай ?уре болып ж?ргенде, арасында он к?н салмай, есауыл Сотников енді А?са?ал т?бедегі Кенесары то?алы мен Есенгелді, Саржан ауылдарына тиеді. Абайсыз отыр?ан елді ?ан?а бояп, ж?зге таяу адамды шауып ?лтіріп, мы? т?йе, ?ш мы? бес ж?з жыл?ы, он мы? ?оймен бірге жиырма бес адамды т?т?ын етіп айдап ?кетеді.
Горчаковты? б?л ?ылы?ына Кенесары б?л?ан-тал?ан болып ашуланады, ?зі?е кісі ?ыру керек болса, мен де к?рсетейін деп ат?а мінеді. Міне осылай ыза?а ?зер шыдап ж?рген к?ндерді? бірінде, ордада ?а?аз жазып отыр?ан Ж?сіпке:
— Ерте? сарбаздарымыз бас ?осамыз деп у?делескен Алашаханны? моласына ж?реміз, барасы? ба? — деді.
— Барамын, — деп жауап берді ?анды о?и?аларды? таяп келе жат?анын онсыз да сезіп ж?рген Ж?сіп ойланбастан.
Ерте?іне ?зін ?ор?айтын Батырм?рат бас?ар?ан жаса?ымен Кенесары Алашахан зираты т?р?ан ?ара Ке?гірге бет алды. ?зге батырларына да тез жетсін деп хабар берді. Б?л к?кек айыны? ая? кезі еді. Жер жа?а кеуіп, к?гал ш?п жылда?ысынан ерте ду ете ?ал?ан. Ар?ада?ы ?лі бекініс салынып, мылты? дауысы а?-??сын ?ркітпеген Ар?ынаты, ?лытау, Кішітау, Айыртаулар алыстан м?нарлана к?рініп, ?иялы?ды тербеткендей. Оны? ?стіне ке? дала биыл ?те-м?те к?ркем еді. Жел со?са ??лпыра т?скен шал?ын. Иісі ж?пардай а??иды. Беті?нен с?йген к?ктем желі. Ойында да, ?ырында да, к?лінде де, ш?лінде де сы?сы?ан ??с… Таби?атты? осыншама с?лу суретін к?ріп мас бол?андайсы?. ?иялы? к?ктем желіндей сар дала?ды шарлай кезеді.
Кенесары осы ?аламат жерден расымен айрылам ба дегендей жан-жа?ына ?ай?ыра ?арап келе жатты. Екі баласы мен К?німжаннан айырыл?аннан бері тіпті ?згеріп кеткен. Б?лтіріктерінен айрыл?ан б?рідей ?бден ?анк?зденіп ал?ан. Ж?ртпен де тіс жарып с?йлеспейді. Бар з?рін ішіне са?тап бетінен ?ан-с?лі ?ашып, а? сары ж?зі с?рлана т?скен. ?имылы, жан-жа?ына ?адала к?з таста?ан келбеті, ?ай?ыдан г?рі Кенесарыны? ж?регін ашу-ыза, кек билегендей.
Кенесарыны? жанындай жа?сы к?ретін ?йелі мен балаларынан айрыл?анынан да бас?а ж?регін ?ртеген к?йігі бар. Ж?сіп оны да біледі. Ол к?йік — с?лтанны? Ар?а мен Кіші ж?зді? ел билеген кейбір би, а?са?алдарын ?зіне ерте алма?анынан ту?ан к?йік.
Орынбор ?скери губернаторыны? ?арама?ында?ы орыс станица, бекіністеріне тимегенмен Кенесары ереуіліне ?осылма?ан ауылдарды шауып, малдарын айдап алуды то?татпа?ан. Онда?ы ойы а?ыл?а к?ніп со?ынан ермеген ж?ртты талаумен, сойылмен ?ор?ытып ергізу болатын. «?з еркімен те?дігін, жерін бермеген ?аза? ауылдарын орыс генералдары солдат шы?арып, ?ырып-жойып, ?ор?ытып тартып ал?анда, біз неге с?йтпейміз», — деп ойлайтын ол. Кенесары осы ?ор?ытуды ?зіні? ел билеудегі бір ы??айлы ??ралына айналдыр?ан. «?ор?а-?ор?а батыр болды?» дегендей, сойылы тым бат?ан ж?ртты? т?бі ?зіне жау?а айналатынын ол ескермейтін. Ескергісі де келмейтін.
Кенесары?а ермей ж?рген ел билеген адамдарды? бірі Орта ж?зді? биі Жа?быршыны? Бал?ожасы еді. Ол ?зіне жа?ын жерде салынып жат?ан Тор?ай бекінісіндегі солдаттар?а ар?а с?йеп, с?лтанны? бірігейік деген с?зіне тіпті ??ла? ілмей ?ой?ан. Осы?ан ызалан?ан Кенесары ?ткен жылы биді ?дейі ?орла?андай аулына ?арындасы Бопай батырмен ?ш ж?з сыпай жіберіп, Бал?ожаны? бар малын айдатып ал?ан. Малын ?айтарып берсем Бал?ожа енді со?ыма ерер деген Кенесары биыл о?ан кісі сал?ан. Хатшысы Сида? ?ожаны ша?ыртып алып, бір жа?ы б?йры?, бір жа?ы ?тініші етіп о?ан ?ле?мен хат жаздыр?ан.
Кенесары хатында Бал?ожаны ма?тай, т?бі жері?ді, елі?ді орыс патшасы алады деп ?ор?ыта келіп:
…Ар?ын, ?ыпша? а?асы!
Жыртылмасын, жар?ыным,
Елімізді? жа?асы.
?ан?андай-а? болды ?ой
Б?л ?аза?ты? таласы,
Ойда ?о?ан, ?ырда орыс,
?кім болды ?аласы.
Кімнен тая? жегендей
Бізді? ?аза? баласы.
Быт-шыт болып ж?ргені —
Аузыны? аласы.
Тізгін берсе Кенеге,
?анат ?осса жебеге,
?ырма? т?гіл жауы?ды
Дал ?ылмас?а немене! —
