аулындай шаба берсе сорлы ?аза?ты? несі ?алады? Жары? к?нге жеткенше жалыны, т?гіл, шо?ы да с?ніп бітпей ме?»
Осындай ауыр оймен Орынбор?а жеткен Есіркеген, Кенесары?а ?осылып кеткен ?з руыны? бір жігітінен К?місті? генерал Генсті? ?йінде екенін естіді.
— Б?л жанаралды? ?зі ?ызы? адам к?рінеді, — деді ?лгі жігіт, — солдаттары ауылды шабады, ал ?зі жетім ?ал?ан ?аза? балаларын ?йінде асырап т?рбиелейді. К?міс соларды? ба?ташысы.
Б?л жігіт Таймасты? Алтыншаш?а жіберген ??пия адамы болатын, Генсті? ?йін жа?сы біледі екен, Есіркегенге жол сілтеп жіберді.
Есіркеген келгенде К?міс ?йде жо? екен. Алтыншаш екеуі жетім балаларды ертіп ?ала шетіндегі орман?а серуенге кетіпті. Жас жігітті генералды? ?зі ?арсы алды. Б?ны? Петербургке о?у?а бара жат?анын естіп, тіпті еркін, ашы? с?йлесті.
— О?ы. Білім алып тезірек ?айт, — деді ол бір с?зінде Есіркегенге, — сендердей к?зі ашы? азаматын к?тіп отыр?ан елдері? бар.
— Петербург бізді кім етіп дайындайтынына кімні? к?зі жеткен, — деді Есіркеген генералды? жылы с?зі к??ілін тебірентіп, — м?мкін менен де войсковой старшина Лебедев секілді орысты? бір ?аншелек офицерін істер…
— Жо?, сен ондай жол?а т?спе, — деді шын ойымен генерал Генс, — Петербургте демократшыл, а?ыл ой иесі кісілер к?п. Солар?а жа?ындай біл. Олар сені ?анды жол?а салмайды…
Есіркеген а?-та?. Орыс генералы. Айтып отыр?аны патша генералына жат ойлар. Оны? есіне ба?ана?ы жігітті? «б?л жанаралды? ?зі ?ызы? адам…» деген с?зі т?сті. «Рас ?ызы? адам болуы керек… Бір ретте шын а? ж?рек жан… ?лде менімен жай ?алжы?дасып отыр ма? Солай секілді… А? ж?рек адам болса, К?рібай шалды? аулын неге шаптырды? Сонда?ы жазы?сыз т?гілген ?анда м?ны? да ?лесі бар емес пе?!»
К?рібай шалды? аулында?ы к?рініс к?з алдына елестеп кеткенде Есіркеген ?зін ?зі ?стай алмады. Бол?ан уа?и?аны генерал?а тегіс айтып беріп, «б??ан кім айыпты?» дегендей Генсті? бетіне ?арады.
Генерал ?н-т?нсіз ?за? отырды да, ?лден уа?ытта барып:
— Мексика, Перу жерлерін испанды?тарды? ?алай билеп ал?анын естігені? бар ма? — деді. Конкистадорлар жергілікті ж?ртты? бірін ?алдырмай ?ырма? бол?ан. Тіпті ?азіргі Америка, Англия отаршылдарыны? саясатын алса? онда да сол ?иянат. Б?лар да бір индеец, бір негр ?алдырмай д?ниеден жо? етуге дайын… Индеец пен негрді біржолата ??ртып жіберуге тек ?ара ж?мыс?а, плантациялар?а тегін пайдаланатын к?ш керек… сонды?тан ?ана оларды ??л ретінде резервацияларда амалсыз ?стауда… Егер орысты? Горчаков, Скоблев секілді генералдарына салса? осынау ке? далада бірде-бір ?аза? ?алдырмау?а бар. Біра? б?лар орыс хал?ы емес, орыс хал?ы т?гіл саналы о?ы?андарына да жатпайды, б?лар Николай Палкин секілді отаршыл патшаны? ауыр к?ржілері. ?аза? басына т?нген осындай ауыр к?ржілерді біз шамамыз келгенше же?ілдетуге тырысудамыз. Біра? бірден бар ойы?ды іске асыра алмайсы?, — ол с?л то?тап ?айта с?йледі. — ?зірге біз азбыз, олар к?п. Халы? ?лі оянбай жатыр. Сонды?тан м?ндай ?лкен к?ресте жа?а?ы сен айт?андай уа?и?алар болып т?рады. Біра? ?аза?та ма?ал бар ?ой: «Битке ?кпелеп, тоны?ды от?а салма» деген, а? патша?а ?кпелеймін деп орысты? демократшыл адамдарынан безуге болмайды. Сен де безбе, ?йткені олар ?аза? секілді кішкентай ?лтты? ?лкен ?ай?ысына орта?.
Есіркеген генерал с?зінен ?лкен ?сер алса да ?ндемеді, ауыр жарасына шипа тап?андай, ты?да?ан ?стіне ты?дай бергісі келді.
— Т?бі, — деді генерал Генс, — ?аза? хал?ы орыс хал?ымен достасады… Ал о?ан дейін патша а?замны? дегені болады. ?аза? жерінде оны? отаршылы? саясаты ?рі кеткенде енді бір жиырма жылды? ішінде ая?талады. К?ш ?азір Россия патшасыны? жа?ында. Россия отаршылы? саясаты дегеніне жетпей то?тамайды. Ал ?з ма?сатына жету ?шін а? патша аянбай ?ан т?гуге бар. Сонды?тан осы жиырма жылды? ішінде ?ан не??рлым аз т?гілсе, со??рлым б?л ?иянат ?аза? хал?ына же?іл т?седі. Біра? м?ны басы Кенесары боп ??пайды. Оларды? ?имылы пілге ?рген ?анден к?шікпен те?…
Д?л осы кезде Алтыншаш пен К?міс келіп с?з б?лініп кетті, біра? Генсті? айт?андары Есіркегенні? ж?регінде ??ран с?зіндей жатталып ?алды.
К?міс Есіркегенді ту?ан а?асын к?ргендей к?зінен жасы парлап, ??ша?ын жая амандасты.
Амал не, ?за? с?йлесуге м?мкіншіліктері болмады. Есіркеген ерте?іне Петебургке жедел баратын ж?мшіктермен бірге ж?ріп кетті. Тіл ?шында айтылма?ан сыр, к??ілде шешілмеген ж?мба?тар кете барды.
ІІІ
Бір мы? сегіз ж?з ?ыры? бірінші, ?аза?ша Сиыр жылы, ?ырк?йекті? жетісі к?ні, Алашаханны? бейітіні? басында ?ш ж?зді? а?са?ал, билері жиналып Кенесарыны а? кигізге салып, хан к?терді. Б?л кезде Иосиф Гербурт-Ж?сіп Тор- ?айда еді. Кенесары хан болды дегенді естігеннен-а? Ж?сіп ?атты ренжіді. ?аза? еліні? патша отаршылы? саясатына ?арсы к?ресін Кенесары ?з арманына жетуге пайдалан?анын енді т?сініп, к?терілісті? келешегіне ?ауіптене ?арады. «Кенесарыны? хан болуы, оны? ?з арманына жеткен жері, біра? б?л халы? ереуіліні? біткен жері. Енді ж?рт ?зіні? бостанды?ы, жері ?шін емес, Кенесары к?терген жасыл тулы ханды?ты ?ор?аймын деп алысу?а м?жб?р болады. Б?дан ?рі со?ынан ерген ел к?ннен-к?нге азая т?седі. А?ырында к?кейкесті тілегіне жете алмайтынын ???ан халы? одан біржолата безеді. Б??ара ж?рт?а б?дан былай ?арай Кенесары?а еріп ?ырыл?анша, жан са?тау ?шін Россия империясыны? ?ол астына кірген ж?н. Б?рібір Россия империясы Кенесарыны хан етіп ?оймайды. Ерте? ?алы? ?олмен шабады. Халы? м?ны не??рлым тез т?сінсе, о?ан Россия патшалы?ына со??рлым ба?ыну тиімді. Біра? осыны халы? тез т?сінер ме». Халы? к?терілісіні? т?бі барып феодалды?, ханды? тартыс?а айнал?анын к?рген Иосиф Гербурт-Ж?сіп енді Кенесары ордасынан кетпек болды. Біра? он жыл ?мірі ?ткен, жанындай жа?сы к?рген ?аза? елін басына ?атерлі к?н ту?ан кезде тастап кетуді? ретін таба алмады. «Хан болып шы??ан биігі — ??ла?ан ??зы екенін Кенесарыны? ?зі т?сінбеген к?нде де оны? жанында Таймас, Сида? ?ожа секілді а?ылды адамдар бар емес пе, олар неге т?сінбейді? Е? болмаса солармен с?йлесейін, со?дарынан елін, жерін ?ор?ап ерген ?алы? б??ара Кенесарыны? алда?анына к?зі жеткенде б?лардан ?ол ?зетінін айтайын. М?мкін а?ыл айтар т?реге», — деді ол ішінен.
Біра? Ж?сіп екі жа?дайды еске алмады. Бірі Кенесары бес жыл ?рыс-ай?асты? ішінде, ?з ма?ына тар жол, тай?а? кешу к?н туса тастап кетпейтін, ?йгілі батырлардан, т?ре т??ымы ту?ан-туыс?андарынан табанды серіктер жинап, оларды ж?мыл?ан ж?мыры?тай, тастай етіп ?стай білді, Б?л батыр, с?лтан, билерді? ?р?айсысыны? со?ында аз болсын, к?п болсын жеке ауылы, руы бар. Рушылы? ?бден ?анына сі?ген ?аза? батыры, биі ?айда бастаса сонда барады. Кенесарыны? ?асында м?ндай серіктері бар деген с?з — елі бар деген с?збен те?дес. Ханды??а, мансап?а, ба??а таласатын адамдарды? е? алдымен ма?айына ?зін сатпайтын табанды кісілерді жинап алуы ежелгі ?деттері. М?ндай тіректерсіз ?андай а?ылды ?айраткер болса да ойла?ан ма?сатына жете алмайды. Кенесары да б?л ?дісті жа?сы пайдалана білген адам. Оны? бір мы?тылы?ыны? ?зі де осында еді. «Тек Байтабын батыр ?ана ши шы?ар?алы ж?р ме, ?алай дейді ішінен с?лтан, егер к?зім шын жетсе…» Екіншісі: б?рын бас?а ?лгіде мемлекет болып к?рмеген, ?лі де феодалды?, рушылы? сатыда ж?рген ?аза? еліне ханды? деген ??ым — жеке ел болып, ?зіні? жерін, еркіншілігін са?тау деген ??ыммен бір. ?алы? б??ара?а хан сайлау деген ??ым, оны? жеке ел болып к?семімізді сайлады? деген ??ыммен ?штасып жатады. Осындай т?сініктегі ?алы? б??ара, ал?аш?ы кезде ?зіні? Россия патшасыны? отаршылы? саясатына ?арсы бас к?терген ?имылын а?ырында кеп бостанды?тары ?шін емес, Кенесарыны? ханды?ы ?шін к?ресіне айналып кеткенін а??армады. Шынында да Россия патшалы?ына ба?ындым деп бітім істей т?рып Кенесарыны? ?зін хан к?тертуі, ел ?амын емес, ?з ?амын ойлауы еді. Б?л ба???мар с?лтанны? ?ана трагедиясы емес, бостанды?ты к?ксеп алдан?ан халы?ты? да трагедиясы еді. Осы трагедиясын т?сінбеген ел Кенесарыны? со?ына еріп та?ы да бес жыл к?ресті, а?ырында ?ан?а батып ?ырылды…
Кенесары ?оз?алысыны? енді халы??а ?аншалы? ?ауіпті екенін т?сінген Гербурт-Ж?сіп ?асым баласыны? ?андай к?шті адам екенін де енді ?ана ??ты. «Тарихты? ?р сатысында, халы? арманыны? бір то?ыс?ан т?йінді кездерінде осындай адамдар туады. Олар ?здеріні? ма?саттарына жету ?шін халы?ты да, тарихты да, б?рін де пайдалана біледі. Б?ларда да ??р ?ана ?аныпезерлік, адамды аямасты? ?ана емес, а?ыл да, амал да мол келеді. Кенесары да соны? бірі. Егер осындай адам миллионда?ан хал?ы бар ?лкен елге жаратылса ?айтер еді? Аз?антай ?аза? хал?ын ?анша ?ан?а батырса, ?лкен елді де сонша ?ан?а батырар еді. Онда Кенесары ?оз?алысы кішкентай ел емес, ?лкен ел трагедиясы болар еді. Хал?ыны? кішкентайлы?ынан б?л елді? ?лкен трагедиясы ?зге ж?ртты? к?зіне кішкентай трагедия болып к?рінеді. Сонды?тан да кейде
