жо?алтпай т?р?ан к?мбез сырыны? неден жасал?анын т?сіне алмай та? ?алатын. К?шпелі елді? ж?здеген жылдар бойы сар даланы? желі мен жа?бырына шыдап келген осындай ?сем ескерткіштер жаса?анына м?з болатын.
Ж?сіп б?гін де осы мазар?а келген. Бір т?бешікті? басына отырып алып, ?ле? жазу?а кірісті. Та?дыр жазып, сонау ?адірлі Польшасына ?айтар болса Алашахан моласы да есте ?алсын…
К?з жетпейтін жасыл дала,
К?ргені азап, ?иянат…
Ортасында а? ша?ала,
Т?р к?мбезді бір зират…
?ле? шума?тары асау ?зенні? к?к тол?ынындай бірінен со? бірі туып, бірін бірі баса-к?ктей, жер кемеріне сыйма?ан дариядай Ж?сіпті? де тар кеудесіне сыяр емес. Біресе ?иял оны ?ш?ыр ?анатына отыр?ызып ап а?ша б?лттар ж?зген к?гілдір аспаннан да жо?ары ала ж?неледі. Біресе тыны? су бетінде а?ырын тербелген ?айы?тай жан сезімі с?л тыныштала ?алады да, кенет дауыл ?р?андай астан-кестен боп ж?регін ашу кернейді. Ж?сіп бар ?лемді ?мыт?ан: ?зіні? ?ай?ылы халін де, Кенесары ереуілін де, ?ымбатты Польшасын да тек ?ле? д?ниесіне, шабыт д?ниесіне кіріп кеткен. Осындай халде отыр?анында кенет біреу иы?ына ?олын салды. Жалт ?араса Кенесары екен. Анандай жерде ?ара?лек т?р. Ж?сіп шошынайын деді. «Не жазып ?алдым?» Енді ?ле? д?ниесі де, ?иял, шабыт, ?сем с?нді сезім ?лемі де бірден ?айып болды.
— ?оры?пай-а? ?ой, — деді оны? ойын т?сіне ?ал?ан Кенесары, — сені? еш к?н?? жо?, — с?йтті де ?ара?лекке «кет» дегендей ?олымен ишарат етті. Анау б?тен жа??а к??ілі ау?ан жайылып ж?рген атан т?йедей аспай-саспай б?рылып, шатыр?а ?арай балпа?-балпа? басып ж?ре берді. — Сені к?рген со? ?дейі б?рылдым. С?йлесейін деп едім… Шыны?ды айтшы, ту?ан елі?ді са?ынды? ба?
Ж?сіп шынын айтты.
— Са?ындым. ?тте? алыс, ?ашып кетер едім…
— ?ашып кетер едім? Б?рын б?ндай с?з айтпайтын еді? ?ой, ?лде бізді? к?терілісіміз сені ?ызы?тырмайын деді ме? ?зімні? ту?ан жерімде ?ал?ан арманымды сендерден таптым деп еді? ?ой. Сол с?зі? ?лі есімде.
— Ол с?зді мен ?аза? елі ?зіні? еркіндігі ?шін к?ресіп ж?рген кезде айт- ?ам. Польша б??арасы Россия патшасыны? отаршылы? ісіне ?андай ?арсы болса, мен келіп ?осыл?ан ша?та ?аза? хал?ы да сондай ?арсы еді. Сендерді? к?рестері? ма?ан ?на?ан. Польшада ?ал?ан арманымды, осында тап?андай бол?ам. Ал ?азір…
— И?, ?азір?.. ?лде сен бізді т?скен жолымыздан адасты деп ойлайсы? ба?
Ж?сіп не болса да шынын айтуды ма??л к?рді. «М?мкін мені? с?зім ой салар», — деді ол ішінен.
— И?, Кенеке, — деді Ж?сіп тікелей ?арап, — сен ?зі?ді хан етіп а? кигізге к?терткізгеннен бері, ?ста?ан жолы? да, алда?ы ма?саты? да бас?аша… Сені? к?ресі? енді байларды? ?стемдігін ?ор?айтын ханды?ты са?тау к?ресіне айналып барады. Б?дан ?алы? б??ара?а келер ?андай пайда бар? Кедей ж?рт?а ?з ханына ба?ынды не, орыс патшасына ба?ынды не, б?рібір емес пе? Б?рын ?зіні? к?н к?рісі бол?ан ш?райлы жерін, балы?ты к?лін орысты? князь, генерал, графтарынан ?ор?ап, ?олына сойыл ал?ан ереуіл бір бас?а да, Абылай заманын к?ксеп, ?аза?ты орыстан б?ліп алып, ?анын жеке сорамыз деген с?лтан, би, а?са?ал, хан ?шін к?ресу бір бас?а. Б?л к?рес тіпті зиянды, ол орыс пен ?аза? хал?ыны? жа?ындасуына б?гет болады! Ал екі бейнет?ор халы?ты? бірігуінде, жа?ындасуында оларды? бар болаша?ы, бар алда?ы жары? к?ні т?р.
Жайшылы?та с?зге сара?, ?стамды Кенесары кенет б?л?ан-тал?ан боп ашулана ?алды.
— ?аны бас?аны? — жаны бас?а деген осы. Абылай атамны? жолын ?уып арпалыс?а шы??анымда орыс пен ?аза?ты біріктіру ?шін шы?ты дейсі? бе? Жо?, Ж?сіп, Россия — дария, біз кішкентай ?ана м?лдір б?ла?пыз. М?лдір б?ла? суы дария?а ??й?анда несі ?алады? Дария суы ащы болса, б?ла? суы да ащы болады, дария суы т?щы болса, б?ла? суы да т?щы болады. Б?ла?ты? бар болаша?ы тек дарияны? ?ана еркінде ?алады. Мені? к?ткенім сондай ?мір ме? Жо?, б?ла? дария болмай-а? ?з бетімен а?а берсін дедім. Біз Россия патшасына ба?ынса? ел деген аттан айырыламыз. Жо?, ?аза? б?рын Абылайхан?а ба?ынса, енді оны? немересі Кене хан?а ба?ынады. ?зім билеймін…
— ?алай билейсі?? Жерінен, суынан айырыл?ан ж?рт ерте? ?айтара алмайтынына к?зі аны? жеткен к?ні, сені? со?ы?нан еруді ?ояды, Кенесарыны? ханды?ын са?таймын деп бостан-бос ?ырыла бере ме?
Кенесары кенет шабатын барыстай жиырыла ?алды, шегір к?здері ?анталап, о? ?олы беліндегі наркескенні? сабын кенет ?ыса ?стады.
— Сені? дос екені?ді білмесем… — деді ол ентіге с?йлеп, с?йтті де ?олын наркескенні? сабынан ?айта алды, — елі?ді ?алай билейсі? дейсі? бе? Россия патшасы бізді ?алай билемек болды? Зе?біректі? о?ыменен, жала?аш ?ылышты? ж?зімен емес пе? Мен де с?йтем. Дегеніме к?нбеген елді атты? сауырына, ?амшыны? бауырына аламын. Кімде-кім айт?аныма к?нбейді екен, Кенесарыны? жасыл туыны? астында ж?ргісі келмейді екен — ол мені? жауым. Россия губернаторы ?андай ?асым болса, о да мені? сондай ?асым. Не оларды ?з дегеніме ж?ргізем, не біржолата ?ырып, жо? етем. Екі шешім болуы м?мкін емес. Жауын ?зі ая?ан ?зі мерт болады. Б?рын ж?ртты жер-суы?ды алып беремін деп ертсем, енді ханды?ы?ды ?ор?аймын деп ертемін. К?шпенен ?ор?ытып ертемін! Д?л осы айт?анымды ерте? Жаппас руынан бастаймын. Бір ?йін бос тастамай т?ндігін ?ылышпен турап, тайлы-тая?ына дейін ?алдырмай айдап алам!
?ыс Сырды мекендеп, жаз Тор?ай бойын жайлап к?шіп ж?ретін Жаппас руыны? билері К?бекті? Алтыбайы мен Т?легенні? Жа??абылы к?птен бері Кенесары?а екі ж?зділік к?рсетіп келген. ?олдан келер ?уат жо?, іш ?азандай ?айнайды, сонды?тан амалсыз ж?рген. Доспыз деп ауыздары айт?анмен, іс ж?зінде ?асты?тарын к?рсете берген. Ел басын біріктірем деген Кенесары б?л билерді? ?з руларында ы?палды екенін еске алып же?іл-желпі к?н?л?рін кеше салатын. Ал б?л билер ауылдары Сыр бойын жайлап, Тор?айды ?ыстайтын. Жыл?ысын М??ажар тауыны? ы?ына тебінге айдап, ?ойларын Орынбор шекарасында казак-орыс жерінде ?стайтын. Кенесары Тор?ай?а к?шіп келгелі, жайылымымыз тарылды деп екеуі бірдей наразы болатын. Кейде зекет те т?лемей ?оятын. Осыдан барып Кенесары мен билер арасында ?ырбайлы? к?шейе т?скен еді. Оны? ?стіне биыл Тор?айды ?ыстап ?ал?ан Алтыбай аулыны? он ша?ты жігіті жер білмейтін Сотников жаса?ына жол к?рсетіп, К?німжан мен А?са?ал т?бедегі Кенесары ауылдарын шабу?а ?атынас?ан. Б?ны естіген Кенесары билерге ?шігуде. С?лтанны? ?азіргі кіжінуі сол ?штікті? салдары.
— Жаппас ауылдарыны? ?андай жазы?ы бар? — деді Ж?сіп Кенесарыны тым ашуландырып алмайын дегендей, ?аймы?а с?йлеп, — жазы?ы жаз?ы жайлауын Ар?адан к?шіп келген елдерді? жайла?аны ма?
— Ал Ар?а елдеріні? ?андай жазы?ы бар? Жерін орыс губернаторлары тартып ал?аны ма? К?німжан ханша мен А?са?ал т?бедегі аулымды шап?ан Сотников жасауылды? ?скерін кім бас?арып келді? Жаппас жігіттері екенін білмей- сі? бе?
— Бас?арып келген бір он ша?ты жігіт шы?ар. Ал ?атын-?алаш, бас?а ж?ртты? ?андай к?н?сі бар?
— ?згесі к?н?сіз болса к?н?карларын ?здері неге жазаламайды? Б?рі Алтыбай биді? адамдары. Серкесі ?айда бастаса, ж?рты со?ынан ереді.
— Онда Алтыбайды? к?зін жой. ?зге ж?рт?а тиюді? ?андай ?ажеті бар.
— Алтыбайды? да Алтыбай болып отыр?аны со?ынан ерер елі бол?ан со? емес пе? Егер со?ынан ерер ж?рты жо? болсыншы, к?рейін мен оны!
— Сонды?тан жазы?сыз елді ??рту керек пе? Одан да Алтыбайды? ?зінен алу керек ?шті.
— Жо?, елі де жазы?ты. Жазы?сыз болмаса, Алтыбайды? со?ынан неге ереді?
— М?мкін ?оры??анынан еретін шы?ар? Айт?аныма к?нгісі келмейтін елді дегеніме ?ор?ытып ж?ргізем деп сіз де айтып т?р?ан жо?сыз ба? ?айдан білесіз, Жаппас руыны? ?арашысы сізге ергісі келетін шы?ар, тек Алтыбайдан ?оры??асын, амалсыз оны? дегенінен шы?пай отыр?ан болар.
— Алтыбайдан ?ор?ып Жаппас Кенесары?а ?осылмай отыр дейсі? бе? Сені? айт?аны?ды д?рыс делік… Шынында да ?аза? ?оры??анын сыйлайды. Б?гін Жаппас руын шапсам, ерте? Шекті ?зі келіп ?осылады.
— Онда Жа?быршы ?лы Бал?ожа би неге келіп ?осылмады? Сіз ол ауылды бір емес, екі рет шапты?ыз ?ой.
— Бал?ожа би ?ор?ау ?ас?ыр секілді ?ор?а?. Ол орыстан ?ор?ып отыр, содан ма?ан ?осыл?ысы келмейді. Жалпы ал?анда ?ара ?аза? — ?ор?а? ж?рт, Бал?ожа би де ?арадан шы??ан.
— Кене хан, б?ны?ыз ?ате секілді. Мен к?рген ?аза? батыр халы?. ?ор?ытып со?ымнан ертемін деп ж?ргені?ізде оларды ?зі?ізден ?ашырып алма?ыз.
Кенесары кенет т?нжырап кетті. Шы?шытта?ы к?ре тамыры б?лкілдей ойнап, демін ?зер-?зер
