патша?а ?арсы мылты? ату мен ?ылыш ж?мсауды то?тат?ан едік… Ал биыл наурызды? жиырма бірінде, ?зіміз а??а шы?ып кеткенде, Омбы ?аласынан шы??ан Сотников жасауыл бас?ар?ан жаса? аулымызды шауып, мал-м?лкімізді талап, К?німжан с?лтаншаны бас етіп, бірнеше адамды ?стап алып кетті… Б?ндай жа?дайда жа?сылы?ты бір ??дайдан болмаса, орыс басты?тарынан к?туге болмайтынына к?зімді жеткізді» де. Ж?не жалын?ан адам секілді к?рінбей, ?лі де болса тігім-бітімге келейік деген к??іл білдір…
— Ма??л.
— О?ан к?нбесе ?з обалы ?зіне. Боса да бізді аямайды екен, біз де оларды аямаймыз.
— Т?сінікті.
— Ж?не осы уа?ыт?а дейін б?ла? ??йры??а салып бізге ?осылмай алдап ж?рген билерді? б?ріне де хат жазы?дар. ?сіресе Назар руыны? а?са?алдары Байт?ре мен ?арак?шікке..
— Хатты не деп жазайы??
— «Мені ханымыз деп ??сын. Айт?аныма к?нсін, айдауыма ж?рсін. С?йтсе біз де о?ан ?ор?анбыз. Б?рын?ы к?н?ларыны? б?рін кешеміз. Ал б?ны істемесе… Отыз жыл жауабын к?темін, жауап ала алмасам, ?ал?ан отыз жылда ?здерін жазалаумен ?темін» де… Осындай хатты бізге теріс ?арап ж?рген Жаппас руларыны? билері секілді ?зге билерге де жазы?дар.
— Жа?сы.
К?н де бату?а айнал?ан екен. С?ніп бар жат?ан алтын с?улесі Алашаханны? к?гілдір к?мбезіні? ?стінде ойнап, ерекше с?улеттендіріп т?р. Кенесары ?лдекімні? ая?ыны? сыбдырын естіп артына б?рылды. Таймас екен.
— Кенеке, Орынборда?ы балалардан жасырын шап?ыншы келді.
— Жа?сылы? па, жаманды? па?
— Жаманды?.
Кенесары сол т?сін ?згертпеген ?алпында с?л кідірді.
— ?азір жа?сылы? к?ту ?иын болар… Не дейді Алтыншаш келін?
— Жіберген хабарына ?ара?анда жанарал Кеніс пен ?скери губернатор Обырішті? арасы нашар к?рінеді…
— Жаман хабары? осы ма?
— Екі т?йе с?йкенсе ортасында шыбын ?леді. Екі жанаралды? келіспеуінен бізді? ?аза? м?селесі к?йрейді. Граф Перовский кеткеннен бері бізді? бар сенеріміз Кеніс емес пе?
— ?аза? м?селесі к?йреп бол?ан жо? па? Енді олардан не к?тесі??
— ?мітсіз тек шайтан ?ана, Кене хан. ?лі де болса Орынборменен тіл табу керек.
— Мен тіл таппаймын деп ж?рмін бе? Тіл тап?ысы келмейтін ?здері емес пе?
— К?штіні? арты диірмен тартады, тіл табу бізді? жа?тан болу керек.
— Сонда, Таймас, тыма?ы?ды алып алдына барып ж?гін дейсі? бе? Ж?гінер де едім, тыма?ыммен бірге басымды ?а?ып тастамасына к?зі? жете ме?
— Жо?, олай ж?гінуге болмайды. ?аза? дене болса, сен бассы?. Бастан айырылып дене к?н к?ре алмас. Мен тек ?алауын тапса ?ар жанады, бас?а жол іздеу керек деймін.
— Сонда ?андай жол бар?
— Б?л ойды? т?біне ?зім де жете ал?ам жо?… ?бден піскенінде алды?а салармын.
— Жа?сы, та?ы ?андай хабары? бар?
— ?скери губернатор бізді ??рту?а Петербордан та?ы он т?рт мы? а?ша с?рапты… Оны? ?стіне та?ы ?ш мы? сом… Ол а?ша… Кешірі?із, Кенеке сізді? басы?ызды ?келген адам?а сыйлы??а берілмек екен…
Кенесары езу тартып к?лді.
— Мені? басымны? т?леуін соншама арзан сана?андары ?алай? ?здері бір жыл?ыны отыз бес сом?а ба?ала?анда, е? болмаса мы? жыл?ы т?рма?анымыз ба? Аршабо? Петербор?а жаз?ан ?а?азында Кенесары отыз жетінші, отыз сегізінші жылдары Россия патшалы?ыны? саудасына екі ж?з сексен мы? зиян келтірді депті ?ой! Осындай жанаралдармен ?алай тіл тап дейсі??
— Тіл табу керек. ?йткені олар к?шті, сені? басы?а ба?а ?ойып отыр?ан солар ?ой…
— К?шті екен деп ?оры??анымнан тізе б?гем бе? Таймас, ?лде сен Кенесарыны? мінезін білмейтін бе еді??
— Білемін. Білгесін айтып т?рмын. ?иынды?та жол таба алмайды десек, хан етіп к?термес едік. «Ашу — жау, а?ыл — дос». Б?ны ?аза? білмей айт?ан ба? К?терілісіміз ша??ай т?сіміз еді десек, ханды?ымыз екіндіміз т?різді, енді біржолата жер астына к?ндей батып кетіп ж?рмейік, ?лі де ойланалы?…
— Жарайды, ойланайы?. Та?ы не? бар?
— Батырм?ратты? жаса?ында?ы Гаврилов деген ?аш?ын сыпай… осында келіп ж?рген саудагерлер ар?ылы сені? басы?ды алу?а Орынбор?а у?де берген к?рінеді. М?ны ?ысты к?ні істеу же?іл депті. Обыріш егер Гаврилов б?ны істесе, оны? солдатты?тан ?аш?ан к?н?сін кешіртемін деп Петербор?а ?а?аз жазыпты. Балалар осы сыпайдан са? болсын депті.
Кенесары т?неріп кетті. Ба?анадан бері ?ндемей т?р?ан Ж?сіп:
— Гавриловты? ?зіні? басын алу керек, — деді кенет ?атуланып кетіп, — ж?не ?згелерге саба? болсын, б?л ?кімді осында?ы ?аш?ын солдаттарды? к?зінше орында?ан д?рыс.
Кенесары ойлана жауап берді.
— Алдымен тексерген ж?н… Арам ойы аны?талса ?ара?лекке тапсырармыз… Ж?ртты? б?ріне сенбегендей, оны? ажалын ?згелерге ?лгі етуді? керегі ?анша?..
«Дегенмен б?л а?ылды адам, деді Ж?сіп ішінен, менікі а?атты? болды. Бір шіріген ж?мырт?а ?шін, ?згелерге де бай?а деп сенімсіздік к?рсетуді?, ?рине, ?ажеті жо?…»
Таймас та?ы да бірдеме айт?ысы келгендей Кенесары?а ?арады. С?лтан оны? ойын т?сініп:
— Айта бер, — деді енжар, — та?ы ?андай с?мды?ы? бар…
— Д?улетші ??йып бол?ан зе?бірегін кеше сына?ан екен… Заводта?ыдай жасау ?иын ?ой… ?лде сал?ан о?-д?рі арты? болды ма, от ?ойып ат?ан ша?та к?л-тал?ан бопты. Жанында т?р?ан Д?улетшіні? ?зін де мерт етіпті… — Кенесары т?нжырап кетті. ??йылып жат?ан зе?біректерден ?лкен ?мітті еді. Б?л ?міт те ??р д?мелендірді де жо? болды. Ол:
— Топыра?ы тор?а болсын, — деді к?рсініп, — жа?сы шебер еді, арда?тап к?мілсін…
Б?дан кейін ?н-т?нсіз ?шеуі ?остарына ?айтты.
?ш к?н бойы батырлар, с?лтандар, а?са?ал, билер жа?а ханды?ты? ?андай болуын тал?ылап, т?рт м?селе ?арап мынандай ?ортынды?а келді:
Бірінші шешкендері ?скер м?селесі. Б?рын Кенесарыны? ?арама?ында сегіз мы? атты ?скер болатын. Ж?не б?лар жаз жиналып, ?ыс тар?айтын. С?лтан ма?ында ?ор?ан боп ?ысты к?ні бес ж?здей ?ана сарбаз ?алатын. Ке?ес енді ?скер санын жиырма мы??а жеткізуді ж?н деп тапты. Ж?не б?л ?скерді? бес мы?ы ?ысы-жазы хан ордасыны? ма?ында болады. ?р ж?збасы, мы?басы ?здеріні? ?арама?ында?ы ?скерін осы жаздан бастап орыс ?скерлеріні? т?ртібімен со?ысу ?дістерін ?йретеді. Мылты? атуды, найза, сойыл пайдалануды, жаяу со?ысуды тегіс ?теді. Ж?збасылардан т?менгі жауынгерлер кеудесіне ?ш ?атар жасыл жуан жіп іліп, иы?ына тілдей жі?ішке жасыл ш?берек та?атын болады. Ж?збасылардан бастап одан жо?ар?ылары м?ндай белгіні ?ызыл ш??адан етеді. Ал е? жо?ар?ы ?олбасшы Кенесарыны? ?зі ?стіне к?гілдір шапан киіп, иы?ына орыс полковнигіні? эполетін та?ады. Мы?басына ?йгілі батырлар мен ата?ты с?лтандар та?айындалады. ?зіне сенімді адамдардан мы?басылар та?айындау ханны? ?зіне тапсырылады. Б?лардан б?тен жеке мы? адамнан мергендер тобы ??рылсын делінді. О?ан мы?басы етіп Байтабын белгіленді.
?скерде б?дан былай ?арай мы?ты т?ртіп орналсын деп шешті жинал?андар. Т?ртіп б?зушылар?а Кенесары «шы?» деп аталатын жа?а жазаны ?олдану?а р??сат етілді. «Шы?» т?ртіп б?з?ан адамны? бетіне ?ылышпен, не найзамен белгі салу. М?ндай белгісі бар жауынгер ?зіні? айыбын ерлікпен, немесе адалды?ымен ?ана жуу?а тиісті. Екі рет «шы?» белгісі салын?ан адам — билер сотына т?седі, малмен, не бас?а ауыр шарамен жазаланады (?й ішінен бір жыл б?лек ?стау, не болмаса ?ой ба?тыру т?різді). ?ш рет «шы?» белгісін ал?ан адам, Кенесары тобынан ?уылады, ал жазы?ы ауыр болса, ?лім жазасына б?йырылады. Жа?а ханды??а осындай т?ртібі к?шті ?скерді? керектігін айта келіп Кенесары, «?аза?ты? ата?ты ханыны? бірі ?асым со?ысты жа?сы к?рмесе де, ?арама?ында?ы бір миллион жанны? т?рттен бірін ат?а ?ондырып, найза ?статтыр?ан екен. Екі ж?з елу мы? ?скері бар ?асым ханны? айбарынан сескеніп, еш жауы о?ан ?арсы со?ыс аша алма?ан. Ал бізді? заман ондай заман емес, ?ш жа?ы?нан бірдей ?апта?ан жау. Олар?а жем болмау ?шін бізге айбарлы ?ол керек. ?азір ?арама?ымызда бала-ша?аны ?ос?анда бір миллиондай адам бар. Б?гінгі бала ерте? жауынгер. Миллион?а таяу жаннан жиырма мы? сарбаз шы?ар деп сенемін, — деп с?зін
