бітірген. Ру басшылары, батырлары Кенесарыны? б?л ойын ма??лда?ан. Ж?не у?делерінде де т?рды. Келесі жазда Кенесарыны? ?арама?ында жиырма мы? ?скер болды.
Екінші ?арал?ан — ?алы? ?скер жинаумен байланысты оны жабды?тау м?селесі еді. Ке?ес бір ауыздан ханды??а жататын елден салы? алынсын деп шешті. Салы? екі т?рлі болсын делінді. Бірі мал салы?ы «зекет». Екіншісі «егін салы?ы «?шір». Зекетті? м?лшері: ?ыры? ?ара?а дейін салы? салынбасын, ?ыры?тан ж?зге дейін малы бар адам бір ?ара, ал ж?зден арты? малы бар адам, ж?зден арты? ?р ?ыры? ?арасынан бір бас беретін болды. Ал «?шір» салы?ы жайында, осыншама ?скерді асырау ?шін ?р егіншіні? жылда алатын бидайыны? оннан бірін ханды?ты? ?оймасына ??йылсын деп шешті жинал?андар. Егін салы?ына келгенде ке?есте бірталай с?з к?терілді. Кенесары, ?арама?ында?ы Тор?ай, Ыр?ыз, Сырдаря, Іле ?зендеріні? бойы мен к?птеген к?лдерді? жа?асын жайлайтын елдерден б?дан былай ?арай егін шаруашылы?ымен ?атты ш??ылдануын талап етті. ?йткені Орынбор ?скери губернаторына ?арайтын ?аза? ауылдары к?птен бері-а? егін салу?а ??марлан?ан-ды. Біра? б??ан Перовский де, одан б?рын?ы Орынбор ?скери губернаторы граф Сухателен де ?арсы болып келген. Екеуі де ?аза?ты? тек мал шаруашылы?ынан аума?анын жа?сы к?рген. Сухателен: «?аза?тар еш уа?ытта да асты? екпеулері керек, ешбір ?ылым т?гіл, тіпті бірде-бір к?сіп білмей, ?мір-ба?и мал ба?ып ?ана к?шіп ж?рулерін бар жан-т?німмен тілер едім», — деген пікірді ма??лдаса, ал Перовский егінді тек казак-орыстар?а салдыртып, ?аза?тарды асты?ты солардан ?ымбат ба?амен сатып алып т?ру?а м?жб?р етуді д?рыс к?рген. Б?л туралы генерал Обручев ?зіні? со?ыс министріне жаз?ан баяндамасында: «Б?рын мені? орнымда бол?ан генерал-адъютант граф Перовский, ?аза?тарды? егін егіп, отыры?шылы??а айналуына ?те-м?те ?арсы болып келген. Оны? б?йтуіне ?аза?тар ?здері еккеннен г?рі, асты?ты бізден сатып алып, Россия?а байлаулы б?заудай тырп ете алмасын деген ой себеп бол?ан», — деп Перовскийді? ойын д?рыс жаз?ан.
Сонды?тан Орынбор шекарасында отыры?шы ?аза? поселкелері пайда бола ?алса, оларды алдыменен граф Сухателен, одан кейін генерал-адъютант Перовский жойып отыр?ан.
?шпес барымта, ж?т, оны? ?стіне Россия солдаттары мен ?зіні? сарбаздарыны? шабуылынан ?арама?ында?ы елді? тіпті ж?деп кеткенін Кенесары жа?сы білетін. Сол себепті кей ?аза? ауылдарыны? егін егумен ш??ылдануы оларды? ?з шаруасын к?терумен ?атар, болаша? ?алы? ?скерді асты?пен ?амтамасыз ететін е? тиімді жол деп тапты.
Б?л м?селені ?ара?анда та?ы бір ойланатын жа?дай туды. Ол — салы?тарды кім жинайды ж?не ?алай жинайды деген м?селе еді. Б?рын патша салы?ы болсын, ?о?ан ханды?ы салы?ы болсын, ?р руды?, ?р ауылды? басты адамдары жинайтын. Ке?ес Кенесарыны? ?тініші бойынша б?л т?ртіпті де ?згертті. Зекет, ?шір б?дан былай ?арай ?р ауылдан, ?р рудан Кенесары ?зі белгілеген жасауыл ар?ылы жиналсын делінді. Кенесарыны? б?нда?ы ойы, ?аза? жеріндегі жо?ар?ы ?кімет — ханны? д?режесін к?теру еді. Жинал?андар б??ан да к?нді.
?шінші ??гіме — ел билеу, ?кімдік ж?ргізу, билік айту жайында болды. Б?рын ел арасыны? дау- жанжалдарын, барымта, жесір дауын ру билері, а?са?алдары шешетін. Осы ке?естен бастап м?ны? б?рін ?р рудан Кенесарыны? ?зі та?айында?ан билер шешсін десті. Б?нда?ы саясат та?ы да ханды?ты? д?режесін к?теру еді. Екі руды? болмашы таласы, жесір ісі, яки шабынды? дауы секілді же?іл шешілер жанжалды да, осы Кенесары бекіткен билер ?арайды. Ал кісі ?лімді барымта, ел шабу т?різді ауыр ?ылмысты істі ханны? ?зі шешеді. Кенесары ?арама?ында?ы ел мен Россия империясына жататын рулар арасында?ы таласты а?а с?лтандар ?арайтын болады. Ал кейбір ас?ынып кеткен іс болса, Орынбор шекара комиссиясына хат жазылып екі жа? бірдей шешімге келуді д?рыс тапты. Кенесары ?арама?ына жатпайтын руларды? таласы, егер екі жа? бірдей келісіп хан?а ж?гінісе келсе, хан жарлы?ымен та?айындал?ан билер ке?есіп ?кім айтулары м?мкін деп табылды. Осы м?жілісте Кенесары ?аза? еліні? бірлігін б?зады деп ру арасында?ы барымтаны тыйдыру ісін ?дейілеп: «Б?рын есікте ж?рген ??л ?лсе ?ожасы ??н т?лемейтін. ??л да ел ?ор?ау?а жарайтын жан» деп ?лген ??л?а ??н т?лететін еткізді.
— Т?ртінші ж?не е? а?ыр?ы м?селе — сауда-сатты? жайында еді. Б?рын Кенесары ?аза? жерін Россия патшасына Шы?ыспен сауда-сатты? ж?ргізу ?шін керек деп ?ана ойласа, енді салынып жат?ан бекіністерге, к?шіп келіп орналасып жат?ан казак-орыстар?а ?арап б?ны? б?рі отарландыру саясаты екенін т?сінген. Б?рын керуендерді тонап, Россия мен Орта Азия ханды?тарыны? сау- да-сатты? байланыстарын б?зып келсе, енді б?л саясатынан ?айтты. Керуенді ?ткізбеуді? орнына салы? салынсын делінді. Б?л салы? ?р т?рлі болу?а тиісті. ?зіне д?рыс ?арай баста?ан елдерден, рулардан аз, ал теріс ?арайтын ж?рттан к?п алынады. Мысалы, Жаппас руыны? ?р ?осынан ?ш т?йе, жиырма т?рт зат, татар саудагерлеріні? ?осынан бір ат, сегіз зат алса, б??ар саудагерлеріні? ?осынан то?ыз зат ?ана салы? алынылып, ал ар?ын руларыны? керуендері тіпті тегін ?тетін болсын деп бекітті.
Б?нымен ?атар м?жіліс шекара орыс поселкелерімен орынсыз жанжалды то?татып, олардан асты? сатып алу ісін ж?нге ?ойсын деді. Сонымен ?атар ?скерге керек ?ару-жара?, ?ор?асын, о?-д?рімен ?амтамасыз ету ?шін Хиуа, Б??арлармен де сауда-сатты? ?арым-?атынасыны? к?шейтілуін талап етті.
Осындай шешімге келген ру бастары батыр, с?лтан, би а?са?алдардан Кенесары та?ы да бір ?зіне ?те керекті билік алды. Ол Ханды? Ке?есі жайында еді. ?біл?айыр баласы Н?ралы кезінде Абылай т?сында жойылып кеткен хан жанында?ы Ханды? Ке?ес ?айтадан ??рыл?ан. Б?ра? ол Ханды? Ке?есті? ?а?ы ?лкен болатын. Хан к?рделі м?селені Ханды? Ке?ессіз шешуге тиіс емес-ті. Егер Ханды? Ке?ес д?рыс к?рмесе, хан ?андай ойла?ан іс болса да бас тартуы керек-ті. Кенесары жанынан да осындай Ханды? Ке?ес ??рылды. Біра? б?л Ханды? Ке?ес а?ылшы ретінде ?ана та?айындалып, барлы? билік ханны? ?з ?олында ?алды. Оны? шешімі кімге болса да за?, Ханды? Ке?есте ?олбасшы батырлар да, ?арама?ында?ы ел де хан шешімін б?лжытпай орындау?а тиісті делінді.
К?здеген арманына жеткен Кенесары, м?жіліс біткеннен кейін е? жа?ын серіктерімен та?ы да біраз а?ылдасып, кейбір ?скер тобыны? ойын-?нерін к?ріп, бір жетіден кейін ?ара Тор?айда?ы ?з ордасына ?айтты. К?п кешікпей хан т??ірегіндегі жайылым?а жаса?тарын ертіп ?зге батырлары да жинала бастады. Жа?а ал?ан т?жырым бойынша ?скери ойын ?ыза т?сті.
Билікті? б?рін ?олына ал?ан Кенесары енді ханды? ?мірін ж?ргізіп, кектескен руларынан, тіпті кейбір жеке адамдардан ?шін алу?а кірісті. Ол Орынбор ?скери губернаторына жататын орыс поселке, бекіністеріне тимей, б?л ісін Батыс Сібір генерал-губернаторыны? шекарасында?ы бекіністер мен ?зіне ба?ын?ысы келмеген ?аза? ауылдарын шабуылдаудан бастады… Енді екі жа?тан бірдей ?ан т?гіс к?шейе т?сті.
Кенесары жазды? ортасында Тор?ай бойына жа?а келіп жайлауына ?он?ан Жаппас ауылдарын шапты. Алтыбай с?лтанды ат бауырынан ?ткізіп жаралап, ?ос ?ызын бірдей ат артына мінгізіп, аулына алып келді де осы ай?аста к?зге т?скен екі сарбазына зорлап ?осты. М?ндай ?орлы??а шыдай алма?ан Алтыбай к?п кешікпей ?айтыс болды. ?лер алдында немере інісі Жан?абыл?а «тірі ж?рсе мені? кегімді ?асым балаларынан алсын» деп аманат айтты. Б?рыннан да ?ш Жан?абыл, енді бар ызасын ішіне т?йіп Кенесарыны м??ататын жол іздейді. Таба алмайды. ?ол жинап аулын шабу?а бата алмады. Бірнеше рет ?скер с?рап Орынбор басты?тарына барды. Кенесарыны? айт?аны келді, ?з бекіністеріні? мазасын алма?ан со?, Алтыбай ?шін со?ыс ашуды ж?н к?рмеген ?скери губернатор «?оя т?р» деп Жан?абылды то?татты. Кенесары ханды?ын біржолата ??ртпа? болып дайындала берді. Тіпті Кенесары ?зірге адаса т?рсын дегендей, Орынборда?ы К?німжан?а б?рын?ыдай ?ысым к?рсетпей, ?асында?ы кішкентай балаларын орысша о?ыту?а р??сат етті.
Б?л кезде Орынбор ?скери губернаторыны? ?арама?ына жататын солдаттан бір-а? адам ?лді. Ол ?аш?ын Гаврилов. О да ?з ажалынан, немесе со?ыста ж?ріп ?лген жо?, жа?ын жердегі ш?бар?а ?ара?лек екеуі а?аш ?келуге бар?ан жерде д?л желкесінен «ді?гек т?сіп» мойын омырт?асы ?зіліп ?аза болды. Гавриловты? ?лімінен Орынбор басты?тары ойымызды сезіп ?ал?ан екен деп сезіктенбесін деп Кенесары жерлеуіне ?зі ?атынасып, ?аш?ын сыпайды а??а орап, арда?тап к?мгізді.
С?йтіп ж?ргенде ?анды ?ылышты ?ыры? ?шінші жыл келеді. М?нымен бірге ?ыс ?тер-?тпестен Генс алынып, орнына генерал Ладыжинский та?айындалыпты деген с?з ?аза? жеріне та?ы жетті. Б?л с?з шын болып шы?ты. Кене хан?а м?ны к?птеген ма?ызды хабарлармен бірге Генспен ?оштасып айырыл?ан Алтыншашты? ?зі ?келді.
Тек К?міс ?аза? жеріне ?айта оралмады. Мінезімен, ?ызметімен Генске ?на?ан ?ыз, ?о?ыр??лжа ?ылы?ынан ?орланып, генералды? ?й ішімен Петербургке ж?ріп кетті. ?азір ?ш алу?а ?олынан еште?е келмегенмен, т?рт жыл ?ткеннен кейін осы К?міс ?о?ыр??лжаны? А?мола а?а с?лтанды?ынан т?суіне себеп болды.
ІV
