алды.
— Сен Таймастан да, ?біл?азыдан да а?ылды екенсі?, — деді Кенесары с?л булы?а с?йлеп, — біра? енді халы?ты ?ор?ытып ?осудан бас?а ?андай жол ?алды? Биыл жиналатын он мы? ?скермен Россия патшасы т?гіл, ?о?ан ханын же?е алмайсы?. ?о?анны? ?зіндегі та?даулы галабатыр ?скерін былай ?ой?анда бір ?ана Эрмазар ?ор?анында он екі мы? жауынгері бар… О?ан На- ман?ан, Андижан, Ош, Та?ты С?леймен, Шархия, Ангара, ??рама, Ходжент, ?рат?бе, Ташкент ?скерлерін ?осып к?р. Бізді? Сыр бойында?ы ж?ртпенен бас ?ос?анда?ы к?шіміз жетері бар бол?аны Ташкент. Б?ны? ?зіне де р??сат беріп отыр ма, ?зі?е белгілі. Орынбор басты?тары мені Алла??л ханнан он бес мылты?, бір ар?ыма? алды деп кін?лап еді. Ол ?ліп еді оны? баласы Рахман??л ханнан ер-то?ымы алтындат?ан ?ш ар?ыма?, ?ш ?ылыш, он екі мылты?, екі бас ?ор?асын сыйлы? келді. Ма?ан жіберілген тарту-тарал?ы?а ?арап Орынбор басты?тары мені Хиуа ханын жа?тама? болып ж?р дейтін к?рінеді. Хиуа мылты?тары жа?сы, ?ш ж?з ?адам жердегі ??сты ??т?армайды. Ал «К?ктол?ай» секілді а?алтеке ар?ыма?тары тек жау?а мінуге жаратыл?ан. Біра? ж?рт Кенесарыны? кім екенін білмейді. Мен Хиуа ханыны? ж?мсауына ж?руден к?рі, Хиуа ханыны? ?зімні? ж?мсауымда ж?ргенін жа?сы к?ретін адаммын. Хиуа?а ?зын ыр?а сенім білдірген болсам, оны? ма?ан сеніп Б??ар ханымен ?штесе т?ссін дегенім. ?аза??а Б??арды? да, Хиуаны? да, ?о?анны? да к?шейгені керек емес. ?ш ?ас?ыр бірін бірі таласын, м?мкін ?шеуі бірдей ?лсіреген кезде бізге де пайда т?сер? Енді ?зі? ойлашы, он бес мы? салт атты сарбазбен Россия патшасын да, ?о?ан ханын да же?е алмайсы?. Ал Орынбормен ?ан т?гіспей бітімге келеміз деген ниетті? неге апарып со??анын ?зі? де к?ріп отырсы?. К?німжан мен екі баламнан айырыл?аннан бас?а не таптым? Енді не істеу керек? ?ой секілді ?н-т?нсіз ая? серіппей бауыздала бер дейсі? бе? Е? болмаса ешкі т?різді ба?ырып ?лген ??рметті. — Кенесары кенет с?стана ?алды. — Біра? мен ешкі де, ?ой да болмаймын. Ажал табар болсам батырларша ажал табам. К?шіп-?онар жеріміз ?лі де бар, ?лі де алысам. Б?рын ??р ?ана ереуілшіл ел болса?, енді хан билеген елміз. Жауымыз бізбен санасу?а м?жб?р болады. Ал м?ны істей алмаса?…
— Оны істей алмайтыны?ыз?а к?зі?із ?лі де жеткен жо? па? — деді Ж?сіп Кенесарыны кенет аяп кетіп.
— К?зім ?лі ?бден жеткен жо?. — Ол кенет шаршап кеткендей болды. — Біра? сен д?рыс айтасы?… Жерін алып бере алмайтынына к?зі жеткен ?аза? ?лі-а? ерте? тарай бастайды. Ал оларды таратпау керек.
— ?алай таратпайсы??
— К?шпен таратпаймын! — Кенесары кенет ызалана дауыстап жіберді. — К?шпен басын ?осамын! К?нбеген ауылды шабамын, ?арсы келгеніні? басын аламын. К?нбей к?рсін!
— ?йтіп ж?ртты ?ырып ханды? ??руды? ?анша ?ажеті бар? ?з елі?, ?з ж?рты? емес пе…
— Кенесарыны? жасыл туыны? астына кіргісі келмеген ж?рт ж?рт емес! — Ол б?рын?ысынан да с?рлана т?сті. — Ондай елді? мейлі ?аны судай а?сын, мейлі б?рі ?ойдай бауыздалсын, егер о?ан ?аба?ымды шытсам, Абылай атамны? аруа?ы атсын!
Ж?сіп Кенесарыны? м?ндай т?рін б?рын к?рген емес. Ж?не оны? на?ыз шын сырын д?л ?азіргідей шешіле айтуын ал?аш?ы рет естуі. Кенесарыны? айт?анын орындайтынына Ж?сіп к?м?ндан?ан жо?. ?йткені т?ре т??ымдарыны? халы?ты ?оймен те? к?ретінін, ?аныпезерлікті? ар?асында ?алы? б??ара та?дырын ойыншы? санайтынын б?рын да білетін. Ал Кенесарыны? ойла?ан ма?сатына жету ?шін ?ара халы? т?гіл, ?зіні? ту?ан ?кесін де ??рбан ете алатынына талай рет к?зі жеткен. М?ндай жауызды? ?аракетпен арман?а жету ?дісі Шы??ысханнан, А?са? Темірден ?ал?ан. Шы??ысхан ?анішерлікте болат ?анжар болса, Кенесары сол ?анжарды? кішкентай сыны?ы. Болат ?анжарды? ?ан?а суарыл?ан сыны?ы. Араларында алты ?асыр ?тсе де ?ан??марлы? т?бі бір. Одан ?айда кетеді? Ж?сіп енді ?бден ашын?ан Кенесарыны? ешкімді аямай, дегеніне к?нбеген елді ?ан?а бояйтынына шек келтірмеді.
?зі де солай болды. Б?рын тек ?шіккен а?а с?лтандарды?, би, дат?аларды? аулын шауып, малын айдап алатын болса, енді соларды? ?арама?ында?ы жазы?сыз елдерді де шабу?а кірісті. Патша ?кіметіні? сана?ы бойынша Кенесары он жыл к?терілісіні? ішінде ж?з жетпіс бес ауылды тонап, бес ж?з жазы?ы жо? кісі ?лтіріпті. Соны? бестен т?рті а?ыр?ы бес жылына жатады.
Кенесарыны? шешімінен жаны т?ршігіп кеткен Ж?сіп, ханды орынсыз ?ан т?гуден то?тат?ысы келді.
— Алтыбай аулын шапса?ыз, ?зіне берілген биді? ?шін ?айтарамыз деп патша ?кіметі ?атты шара ?олдануы м?мкін. Оларды? ?олында ?азір екі бала?ыз бен К?німжан ханшаны? барын ?мытпа?ыз. Егер Алтыбай аулында ?ан т?гілсе…
— Аршабо? пенен Обыріш мені? де ?атын-баламды ?лтіреді дейсі? бе? — деді Кенесары, ауыл ?аза?тарыны? ?ой?ан аты бойынша Горчаковты «Аршабо?», Обручевті «Обыріш» деп атап. — Жо? оны істемейді. Онда мен ?олымда?ы есірей орыстарды ?лтірем. Ж?не орыс жанаралдарына бізді? бірімізді біріміз ?ыра бергеніміз тиімді емес пе? Жерлері ке?иді. Ал алда-жалда…
— И?, алда-жалда?…
— Са?ан айттым емеспін бе, ?з дегенімді істеу ?шін еште?еден де тайынбаймын деп?..
Ж?сіп шошып кетті. Кенесары о?ан бір аяу, м?сіркеу, ?иналу дегенді білмейтін тас м?сін т?різді к?рінді. «И?, б?л тас м?сін, м?нда ж?рек жо?. Ж?регі болса ?зіні? жа?сы к?ретін ?атын-балалары жайында б?лай дер ме еді?.. М?ндай адамды т?сіну ?иын. Жо?, б?л адам емес, ?ара тас. Ал мейірімсіз ?ара тасты ?алай т?сінерсі?… ?лде осындай ?ара тас болу?а ашын?анынан барып отыр ма?»
Кенесары та?ы да оны? ойын б?ліп жіберді.
— Сен мені ?з б?лтірігін аямас бір ?ор?ау ?ас?ыр екен деп т?р?ан шы?арсы?, — деді ол, даусы кенет дірілдеп кетіп, — олай ойлама! Мені? де ж?регім бар. ?йелім мен балаларымды мен аясам да олар аямайды. Болар іске болаттай болу керек. ?йтпесе ?ай?ы деген ?ашан да болса адастырады. Адаспас ?шін ?ай?ы дегенді біржолата ж?регі?нен ?уу керек. Б?йі ?ысыл?анда ?зін ?зі ша?ып ?лтіреді. Мен сол б?йі ??рлы жо?пын ба? ?зін аяма?ан кісі аузын ?ан етеді. ?атын-баламды да ??рбан ете алатынымды жауым к?рсе, менен б?рын?ысынан да ?ор?ады. Ал ?оры?па?ан жерде сыйласу жо?, хан деп санасу жо?. Ал егер ханды?ымды берік ?ста?ым келсе, елге де ?з басыма да аяушылы? етпеуім керек. ?аталды? же?істі? е? керек шарты.
Ж?сіп енді Кенесарыдан шын шошынды. Кенет оны? алдына осыдан ?ш жыл б?рын Сызды?ты ?алай сына?аны елестеп кетті. Ж?сіп балажан болатын. Біра? о жолы Сызды?ты пыша??а т?седі деп ая?ан жо?. Ая?ан болса б?лай сынама?ыз деп Кенесары?а жалынар еді. Ж?сіп оны істемеді ?ой. ?зіні? осы ?ылы?ын ол артынан сан рет ойлады. «Неге мен сонда Сызды??а ара т?спедім? ?лде Сызды?ты мен бірде?еден жек к?рдім бе, немесе онда адамны? ішін жылытпас бір мінез бар ма еді?» — деп шешуін таба алмай сан басы ?ат?ан. Сол с?ра?ына кенет Ж?сіп шешім тап?андай. «Ие, ие, д?ниеде осы с?лтандар т?різді ?ас?ыр тектес жандар аз емес шы?ар. Адам оларды? тірі ж?ргенінен ?лгенін тілейтін болар. Ж?рт тегі ?ас?ырды немесе б?лтірігін ?лтірдім деп опы? жемейді. Мені? де ж?регімді т?ре т??ымына деген ?зім ?лі а??ара ?ойма?ан сондай бір сезім билеген екен… Сол к?ні Сызды? туралы соншалы? ?иналмау- ыма ?лгі жасырын сезім себепкер бол?андай ?ой. Ал ?ас?ыр тектес т??ымыны? Кенесары шын арланы. Арланы болмаса ?лгі жан т?ршігерлік с?здерді айтар ма еді?»
Кенесарыны? ?йелі мен балаларын ?аншалы? жа?сы к?ретінін Ж?сіп есіне т?сіріп, ызалан?ан с?лтанды орынсыз ?ан т?гіске бар?ызбас ?шін та?ы а?ыл берді.
— К?німжан ханшаны балаларымен ?азір Ордан Орынбор?а ?келді деген сыбыс бар, ?олымызда?ы т?т?ын орыс офицерлерімен айырбастайы? деп ?скери губернатор?а хат жазса? ?айтеді?
Кенесары кенет еле? ете ?алды.
— Б?л табыл?ан а?ыл. Барон Уйлер мен есауыл Лебедевті былай ?ой?анда бізді? ?олымызда жиырма?а тарта есірей орыс офицерлері бар. Соны? б?рін, К?німжанды бас етіп бізді? ауылдан алып кеткен отыз бес адам?а айырбастасын. Солай деп хат жаз. Ж?не… — Кенесары ойлана ?алды.
— Та?ы не айтпа? еді?із?..
— Жанарал Обыріш келгелі арамыз шиеленіп бара жатыр-ау… Орынбор ?скері шы?па?анмен Омбы солдаттары ?ояр емес. ?рине м?ны? б?рі Аршабо? пен Обырішсіз болып жат?ан жо?. Орынбор бізбен ?зір жауласпай отырса, ол ана Кеністі? шаруасы. Ерте? Кеніс кете ?алса, басымыз?а ??гір-тая? ойнайтыны даусыз. Сонды?тан к?ні б?рын Обырішті? ?зіне та?ы бір хат жазайы?. А?ыр?ы рет алдынан ?тейік…
— Хатты не деп жазамыз?
— «Алды??ы жылы Орынборды? ?скери губернаторы мен жанарал Кеніс ??рметті патша а?замны? атынан бізге м?н?п?с жариялап, бар к?н?мізді кешкен. М?ндай ?адірлі адамдарды? с?зіне сеніп біз а?
